តើអរិយធម៌ជាអ្វី?
អរិយធម៌អាចត្រូវបានកំណត់ថាជាដំណាក់កាលជឿនលឿននៃការអភិវឌ្ឍន៍សង្គម វប្បធម៌ និងបច្ចេកវិទ្យារបស់មនុស្ស ដែលកំណត់លក្ខណៈដោយរចនាសម្ព័ន្ធសង្គមស្មុគស្មាញ ប្រព័ន្ធអភិបាលកិច្ច ការអភិវឌ្ឍន៍សិល្បៈ និងវិទ្យាសាស្ត្រ និងសមត្ថភាពក្នុងការកែប្រែ និងគ្រប់គ្រងបរិស្ថាន។ វាជាពាក្យដែលពិពណ៌នាអំពីកម្រិតនៃភាពស្មុគស្មាញ និងភាពទំនើបរបស់សង្គមមួយទាក់ទងនឹងវប្បធម៌ សេដ្ឋកិច្ច នយោបាយ និងបច្ចេកវិទ្យារបស់ខ្លួន។ គោលគំនិតនៃអរិយធម៌ គឺជាប្រធានបទនៃការជជែកដេញដោលក្នុងចំណោមអ្នកប្រាជ្ញ និងអ្នកប្រវត្តិសាស្រ្ត ដោយសារវាជារឿយៗត្រូវបានផ្សារភ្ជាប់ជាមួយនឹងចក្រពត្តិនិយម និងអាណានិគមនិយម។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ វានៅតែជាផ្នែកសំខាន់នៃការសិក្សាព្រោះវាផ្តល់នូវការយល់ដឹងអំពីរបៀបដែលសង្គមបានវិវត្តន៍ទៅតាមពេលវេលា និងរបៀបដែលពួកគេបន្តរៀបចំពិភពលោករបស់យើងនាពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។
អរិយធម៌ខ្មែរមានប្រវត្តិសាស្ត្រ និងមរតកវប្បធម៌ដ៏សម្បូរបែប ដែលបានអភិវឌ្ឍអស់ជាច្រើនសតវត្សមកហើយ។ ប្រជាជនខ្មែរបានចូលរួមចំណែកយ៉ាងសំខាន់ក្នុងវិស័យសិល្បៈ ស្ថាបត្យកម្ម អក្សរសាស្ត្រ សាសនា និងវិទ្យាសាស្ត្រ រួមទាំងវិស័យផ្សេងៗទៀត។ អាណាចក្រខ្មែរដែលមានតាំងពីសតវត្សទី៩ ដល់សតវត្សទី១៥ គឺជាអរិយធម៌ដ៏មានអានុភាព និងវិបុលភាព ដែលបានសាងសង់សំណង់គួរឲ្យចាប់អារម្មណ៍ ដូចជាប្រាសាទអង្គរវត្ត ដែលជាបូជនីយដ្ឋានសាសនាដ៏ធំបំផុតមួយរបស់ពិភពលោក។
ប្រជាជនខ្មែរមានរបៀបរស់នៅប្លែកពីគេ ដែលទទួលឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងពីសាសនា និងប្រពៃណីរបស់ពួកគេ។ ព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទគឺជាសាសនាដ៏លេចធ្លោនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ហើយការបង្រៀនរបស់វាបានធ្វើឱ្យសង្គមខ្មែរមានរូបរាងផ្សេងៗគ្នា។ គ្រួសារ ការគោរពចាស់ទុំ និងតម្លៃសហគមន៍គឺមានតម្លៃខ្ពស់ក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ។
ភាសាខ្មែរដែលប្រើអក្សរផ្ទាល់ខ្លួនជាផ្នែកដ៏សំខាន់នៃវប្បធម៌ខ្មែរ។ វាត្រូវបាននិយាយយ៉ាងទូលំទូលាយនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ហើយអក្សរសាស្រ្តខ្មែរ និងអត្ថបទសាសនាជាច្រើនត្រូវបានសរសេរជាភាសានេះ។
បើនិយាយពីមុខម្ហូប ម្ហូបខ្មែរត្រូវបានគេស្គាល់ថាមានរសជាតិ និងគ្រឿងផ្សំប្លែកពីគេដូចជា ស្លឹកគ្រៃ ស្លឹកក្រូចសើច និងផ្កាខាត់ណា។ បាយជាអាហារសំខាន់ក្នុងមុខម្ហូបខ្មែរ ហើយជារឿយៗវាត្រូវបានបរិភោគជាមួយនឹងមុខម្ហូបផ្សេងៗដូចជា សម្ល ស្ងោរ និងអាហារបំពងជាដើម។
យោងតាម អ្នកនិពន្ធ លោកស្រី ត្រឹង ងា
សរុបមក អរិយធម៌ខ្មែរមានវប្បធម៌ស៊ីជម្រៅ និងស្មុគ្រស្មាញ ដែលវិវត្តន៍ទៅតាមពេលវេលា។ ការរួមចំណែករបស់វាចំពោះវិស័យសិល្បៈ ស្ថាបត្យកម្ម សាសនា និងម្ហូបបានធ្វើឱ្យវាក្លាយជាផ្នែកមួយដ៏សំខាន់នៃប្រវត្តិសាស្ត្រ និងវប្បធម៌ពិភពលោក។
វប្បធម៌
*ចំណេះដឹង
ជំនឿ
ជំនឿ គឺជាទិដ្ឋភាពជាមូលដ្ឋាននៃបទពិសោធន៍របស់មនុស្ស ដោយបង្ហាញពីរបៀបដែលយើងបកស្រាយ និងរុករកពិភពលោកជុំវិញយើង។ នៅស្នូលរបស់វា ជំនឿសំដៅទៅលើការទទួលយកអ្វីមួយថាជារឿងពិត ឬជាញឹកញាប់ដោយគ្មានភស្តុតាងជាក់ស្តែង ឬភស្តុតាងសមហេតុសមផល។ ជំនឿអាចមានទម្រង់ផ្សេងៗគ្នា រាប់ចាប់ពីជំនឿសាសនា និងមនោគមវិជ្ជានយោបាយ រហូតដល់តម្លៃផ្ទាល់ខ្លួន និងទំនៀមទម្លាប់វប្បធម៌។ ពួកគេអាចផ្តល់នូវអារម្មណ៍នៃគោលបំណង អត្ថន័យ និងទិសដៅនៅក្នុងជីវិត ប៉ុន្តែក៏អាចនាំឱ្យមានជម្លោះ ការបែកបាក់ និងការមិនអត់ឱននៅពេលដែលមានការប្រកាន់យកខ្លាំងពេក ឬដាក់លើអ្នកដទៃ។ ការស្វែងយល់ពីធម្មជាតិ និងមុខងារនៃជំនឿគឺចាំបាច់ណាស់ក្នុងការយល់ដឹងអំពីអាកប្បកិរិយារបស់មនុស្ស ការសម្រេចចិត្ត និងសក្ដានុពលនៃប្រព័ន្ធសង្គម និងវប្បធម៌។
ជំនឿមានសារៈសំខាន់យ៉ាងខ្លាំងក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ ហើយមានតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការបង្កើតជំនឿ អាកប្បកិរិយា និងការប្រតិបត្តិរបស់ប្រជាជនកម្ពុជា។ ប្រជាជនខ្មែរមានជំនឿយ៉ាងមុតមាំលើអត្ថិភាពនៃកម្លាំង និងវិញ្ញាណអរូបី ហើយទំនៀមទម្លាប់ និងការបដិបត្តិជាច្រើនត្រូវបានចងភ្ជាប់យ៉ាងជិតស្និទ្ធទៅនឹងជំនឿទាំងនេះ។
តួយ៉ាង ពិធីបុណ្យចូលឆ្នាំថ្មីប្រពៃណីជាតិខ្មែរ រួមមានការថ្វាយដង្វាយ និងបួងសួងដល់ទេវតា បុព្វការីជន និងវិញ្ញាណក្ខន្ធ ដើម្បីនាំលាភសំណាង និងភាពរុងរឿងក្នុងឆ្នាំខាងមុខ។ ដូចគ្នានេះដែរ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរជាច្រើនបានទៅទស្សនាវត្ត និងទីសក្ការៈបូជា ដើម្បីបួងសួងសុំពរជ័យពីព្រះសង្ឃ។
ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរក៏មានជំនឿយ៉ាងមុតមាំលើឫទ្ធិអំណាចនៃគ្រឿងអលង្កា និង គ្រឿងឥស្សរិយយស ដែលគេជឿថា ផ្តល់ការការពារ និងលាភសំណាង។ វត្ថុទាំងនេះច្រើនតែពាក់ ឬយកតាមខ្លួនជាមធ្យោបាយការពារពីវិញ្ញាណអាក្រក់ ឬសំណាងអាក្រក់។
សរុបមក ជំនឿដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការបង្រួបបង្រួមទំនៀមទំលាប់ខាងវិញ្ញាណ និងវប្បធម៌របស់ប្រជាជនខ្មែរ ហើយត្រូវបានបញ្ចូលយ៉ាងជ្រៅទៅក្នុងរបៀបរស់នៅរបស់ពួកគេ។
លទ្ធិសាសនា
សាសនា គឺជាទិដ្ឋភាពដ៏ស្មុគស្មាញ និងចម្រុះនៃអរិយធម៌របស់មនុស្ស ដែលគ្របដណ្តប់លើជំនឿ ទំនៀមទម្លាប់ និងការបដិបត្តិជាច្រើន។ ជាស្នូល សាសនាស្វែងរកការផ្តល់ឱ្យបុគ្គល និងសហគមន៍នូវអត្ថន័យ គោលបំណង និងការតភ្ជាប់ទៅនឹងអំណាចខ្ពស់ ឬកម្លាំងទេវភាព។ ពេញមួយប្រវត្តិសាស្ត្រ សាសនាបានដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការរៀបចំវប្បធម៌ នយោបាយ និងបទដ្ឋានសង្គម ដែលមានឥទ្ធិពលលើអ្វីៗគ្រប់យ៉ាងតាំងពីសិល្បៈ និងអក្សរសិល្ប៍ រហូតដល់សង្គ្រាម និងការទូត។
ជំនឿ និងការបដិបត្តិសាសនាមានភាពខុសប្លែកគ្នាយ៉ាងសម្បើម នៅគ្រប់វប្បធម៌ និងផ្នែកផ្សេងៗគ្នា ជាមួយនឹងសាសនា និងទំនៀមខាងវិញ្ញាណរាប់ពាន់ផ្សេងៗគ្នាដែលមាននៅជុំវិញពិភពលោក។ សាសនាធំៗ និងល្បីបំផុតមួយចំនួនរួមមាន គ្រិស្តសាសនា ឥស្លាម ហិណ្ឌូ ពុទ្ធសាសនា និងសាសនាយូដា ដែលនីមួយៗមានសំណុំជំនឿ និងការប្រតិបត្តិផ្ទាល់រៀងខ្លួន។
ទោះបីជាមានភាពខុសគ្នាខ្លាំងរវាងសាសនាក៏ដោយ ក៏មនុស្សជាច្រើនចែករំលែកប្រធានបទ និងគោលការណ៍ទូទៅ ដូចជាសារៈសំខាន់នៃសីលធម៌ មេត្តាធម៌ និងសហគមន៍។ ការអនុវត្តសាសនាជារឿយៗរួមបញ្ចូលការអធិស្ឋាន សមាធិ ពិធីសាសនា និងការសិក្សាអំពីអត្ថបទ និងការបង្រៀនសាសនា។
ខណៈពេលដែលសាសនាបានផ្តល់ឱ្យបុគ្គលរាប់មិនអស់ជាមួយនឹងការលួងចិត្ត ការណែនាំ និងអារម្មណ៍នៃគោលបំណងពេញមួយប្រវត្តិសាស្ត្រ វាក៏ជាប្រភពនៃជម្លោះ ការមិនអត់ឱន និងការបែកបាក់គ្នាផងដែរ។ ការយល់ដឹងអំពីតួនាទីរបស់សាសនានៅក្នុងសង្គមគឺចាំបាច់សម្រាប់ជំរុញការយល់ដឹង និងការអត់ឱនឱ្យកាន់តែខ្លាំងរវាងវប្បធម៌ និងជំនឿផ្សេងៗ។
សាសនាមានសារៈសំខាន់ខ្លាំងណាស់សម្រាប់ប្រជាជនខ្មែរ ហើយដើរតួនាទីសំខាន់ក្នុងវប្បធម៌ និងរបៀបរស់នៅរបស់ពួកគេ។ ព្រះពុទ្ធសាសនាជាសាសនាចម្បងដែលប្រជាជនខ្មែរភាគច្រើនបដិបត្តិតាមព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទគឺជាទម្រង់លេចធ្លោ។ ប្រជាជនខ្មែរជាច្រើនក៏បានបញ្ចូលធាតុផ្សំនៃសាសនាប្រពៃណី និងការគោរពបូជាវិញ្ញាណទៅក្នុងការអនុវត្តសាសនារបស់ពួកគេ។
ព្រះពុទ្ធសាសនានៅកម្ពុជាមានទំនាក់ទំនងយ៉ាងជិតស្និទ្ធជាមួយនឹងប្រវត្តិសាស្ត្រ និងវប្បធម៌របស់ប្រទេស ដោយមានប្រាសាទ និងបូជនីយដ្ឋានជាច្រើនបម្រើជាកន្លែងសាសនាសំខាន់ៗ។ ព្រះសង្ឃមានតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងសង្គមខ្មែរ ដោយផ្តល់ការណែនាំខាងវិញ្ញាណ និងការអប់រំដល់សហគមន៍។ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរជាច្រើនក៏បានចូលរួមក្នុងពិធីបុណ្យសាសនា និងពីធីបុណ្យផ្សេងៗ ដូចជាបុណ្យចូលឆ្នាំព្រះពុទ្ធសាសនា (បុណ្យចូលឆ្នាំថ្មី) និងបុណ្យនៃមរណកាល (ភ្ជុំបិណ្ឌ)។
ក្រៅពីព្រះពុទ្ធសាសនា ប្រជាជនខ្មែរជាច្រើនក៏អនុវត្តប្រពៃណីទំនៀមទំលាប់សត្វ និងការគោរពប្រណិប័តន៍វិញ្ញាណ ដែលពាក់ព័ន្ធនឹងជំនឿលើអត្ថិភាពនៃវិញ្ញាណ និងកម្លាំងអរូបីដែលរស់នៅក្នុងពិភពធម្មជាតិ។ ប្រព័ន្ធជំនឿនេះមានទំនាក់ទំនងយ៉ាងស៊ីជម្រៅជាមួយនឹងវប្បធម៌ខ្មែរ ហើយត្រូវបានឆ្លុះបញ្ចាំងនៅក្នុងទិដ្ឋភាពជាច្រើននៃជីវិតប្រចាំថ្ងៃ ដូចជាការប្រើប្រាស់គ្រឿងអលង្កា និងគ្រឿងឥស្សរិយយស ដើម្បីការពារ និងសំណាងល្អ។
សរុបមក សាសនាមានតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការបង្រួបបង្រួមទំនៀមទំលាប់ខាងវិញ្ញាណ និងវប្បធម៌របស់ប្រជាជនខ្មែរ ហើយជាផ្នែកមួយដ៏សំខាន់នៃអត្តសញ្ញាណ និងរបៀបរស់នៅរបស់ពួកគេ។
សីលធម៌
សីលធម៌ គឺជាផ្នែកនៃទស្សនវិជ្ជាដែលទាក់ទងនឹងសីលធម៌ និងគោលការណ៍ដែលគ្រប់គ្រងអាកប្បកិរិយារបស់មនុស្ស។ សីលធម៌ ឆ្លើយទៅសំណួរពីអ្វីដែលត្រូវ និងខុស ល្អ និងអាក្រក់ យុត្តិធម៌ និងអយុត្តិធម៌ និងរបៀបដែលគំនិតទាំងនេះអាចត្រូវបានអនុវត្តដើម្បីណែនាំការសម្រេចចិត្តបុគ្គល និងសមូហភាព។ សីលធ៌មគឺទាក់ទងនឹងសំណួរអំពីរបៀបរស់នៅល្អ និងរបៀបបង្កើតសង្គមមួយប្រកបដោយយុត្តិធម៌។
ក្រមសីលធម៌រួមបញ្ចូលប្រធានបទជាច្រើន រួមទាំងទំនួលខុសត្រូវបុគ្គល និងសមូហភាព ហេតុផលសីលធម៌ យុត្តិធម៌សង្គម និងសិទ្ធិមនុស្ស។ វាផ្តល់នូវក្របខណ្ឌមួយសម្រាប់ពិនិត្យមើលបញ្ហាសីលធម៌ និងការសម្រេចចិត្តដែលឆ្លុះបញ្ចាំងពីតម្លៃ និងគោលការណ៍សីលធម៌។ សីលធម៌ក៏មានទំនាក់ទំនងយ៉ាងជិតស្និទ្ធជាមួយវិស័យផ្សេងទៀត ដូចជាច្បាប់ នយោបាយ និងសាសនា ព្រោះវាផ្តល់មូលដ្ឋានគ្រឹះសម្រាប់ស្តង់ដារសីលធម៌ និងការបញ្ចូលក្នុងផ្នែកទាំងនេះ។
ជំនឿ និងគោលការណ៍សីលធម៌មានភាពខុសប្លែកគ្នាយ៉ាងទូលំទូលាយរវាងវប្បធម៌ និងសង្គមផ្សេងៗ ដែលឆ្លុះបញ្ចាំងពីភាពចម្រុះនៃបទពិសោធន៍ និងទស្សនៈរបស់មនុស្ស។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ គោលការណ៍សីលធម៌ជាច្រើនក៏មានលក្ខណៈជាសកលដែរ ដូចជាសារៈសំខាន់នៃភាពស្មោះត្រង់ សុចរិតភាព និងការគោរពចំពោះអ្នកដទៃ។ ការសិក្សាអំពីក្រមសីលធម៌គឺចាំបាច់សម្រាប់ការអភិវឌ្ឍការយល់ដឹងកាន់តែស៊ីជម្រៅអំពីអាកប្បកិរិយារបស់មនុស្ស និងការសម្រេចចិត្ត និងសម្រាប់ការបង្កើតគោលការណ៍សីលធម៌ដែលអាចណែនាំយើងនៅក្នុងជីវិតផ្ទាល់ខ្លួន និងវិជ្ជាជីវៈរបស់យើង។
សីលធម៌ និងក្រមសីលធម៌មានសារៈសំខាន់ខ្លាំងណាស់សម្រាប់ប្រជាជនខ្មែរ ហើយមានទំនាក់ទំនងយ៉ាងជ្រាលជ្រៅជាមួយនឹងជំនឿវប្បធម៌ និងសាសនារបស់ពួកគេ។ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរយកចិត្តទុកដាក់យ៉ាងខ្លាំងលើគុណតម្លៃដូចជា ភាពស្មោះត្រង់ សុចរិតភាព និងការគោរពចំពោះអ្នកដទៃ ដែលត្រូវបានគេមើលឃើញថាមានសារៈសំខាន់សម្រាប់ការបង្កើតសង្គមមួយប្រកបដោយយុត្តិធម៌ និងសុខដុមរមនា។
ព្រះពុទ្ធសាសនា ដែលជាសាសនាចម្បងដែលប្រជាជនខ្មែរភាគច្រើនអនុវត្តបដិបត្តិ បានដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការបង្កើតគោលការណ៍ និងសីលធម៌។ ការប្រៀនប្រដៅរបស់ពុទ្ធសាសនិកបានសង្កត់ធ្ងន់លើសារៈសំខាន់នៃសីលធម៌ មេត្តាធម៌ និងភាពមិនអាត្មានិយម ហើយផ្តល់ការណែនាំអំពីរបៀបរស់នៅប្រកបដោយសមធម៌ និងគុណធម៌។ ប្រជាជនខ្មែរជាច្រើនក៏បានបញ្ចូលធាតុផ្សំនៃសាសនាប្រពៃណី និងការគោរពបូជាវិញ្ញាណទៅក្នុងជំនឿសីលធម៌របស់ពួកគេផងដែរ ដូចជាសារៈសំខាន់នៃការគោរពធម្មជាតិ។
នៅក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ ក្រមសីលធម៌ប្រពៃណីជាច្រើន និងគោលការណ៍សីលធម៌ណែនាំអាកប្បកិរិយា ដូចជាគោលគំនិតនៃ “កតញ្ញុតា” ឬការគោរពចំពោះអ្នកចាស់ទុំ និងសារៈសំខាន់នៃការបំពេញកាតព្វកិច្ច និងកាតព្វកិច្ចចំពោះគ្រួសារ និងសហគមន៍។ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរបានយកចិត្តទុកដាក់យ៉ាងខ្លាំងលើការរក្សាទំនាក់ទំនងប្រកបដោយសុខដុមរមនាជាមួយអ្នកដទៃ ហើយជារឿយៗផ្តល់អាទិភាពដល់តម្រូវការរបស់ក្រុមជាជាងបំណងប្រាថ្នារបស់បុគ្គល។
សរុបមក ក្រមសីលធម៌ និងសុជីវធម៌ គឺជាផ្នែកមួយដ៏សំខាន់នៃវប្បធម៌ខ្មែរ ហើយត្រូវបានបញ្ចូលយ៉ាងជ្រៅទៅក្នុងរបៀបរស់នៅរបស់ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ។ គោលការណ៍សីលធម៌ និងគុណតម្លៃរបស់ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ ឆ្លុះបញ្ចាំងពីមរតកវប្បធម៌ និងជំនឿសាសនារបស់ពួកគេ ហើយមានសារៈសំខាន់ក្នុងការបង្កើតសង្គមមួយប្រកបដោយសុខដុមរមនា និងយុត្តិធម៌។
វិទ្យាសាស្ត្រ
វិទ្យាសាស្ត្រ គឺជាវិធីសាស្រ្តជាប្រព័ន្ធ និងផ្អែកលើភស្តុតាង ដើម្បីស្វែងយល់ពីពិភពធម្មជាតិ និងសកលលោកជុំវិញខ្លួនយើង។ វាពាក់ព័ន្ធនឹងការប្រើប្រាស់ការសង្កេត ការពិសោធន៍ និងការវិភាគ ដើម្បីបង្កើតទ្រឹស្តី និងការពន្យល់អំពីរបៀបដែលពិភពលោកដំណើរការ។ វិទ្យាសាស្ត្រគ្របដណ្តប់លើមុខវិជ្ជាជាច្រើន រួមមាន រូបវិទ្យា គីមីវិទ្យា ជីវវិទ្យា តារាសាស្ត្រ និងផ្សេងៗទៀត។
គោលដៅនៃវិទ្យាសាស្ត្រគឺដើម្បីស្វែងរកចំណេះដឹង និងការយល់ដឹងថ្មីៗអំពីពិភពលោក ហើយប្រើប្រាស់ចំណេះដឹងនោះដើម្បីកែលម្អជីវិតរបស់យើង និងដោះស្រាយបញ្ហាប្រឈមដែលយើងជួបប្រទះក្នុងសង្គមមួយ។ របកគំហើញ និងប្រឌិតតាមបែបវិទ្យាសាស្ត្របានផ្លាស់ប្តូររបៀបដែលយើងរស់នៅ ចាប់ពីការអភិវឌ្ឍន៍ឱសថ និងបច្ចេកវិទ្យាទំនើប រហូតដល់ការយល់ដឹងរបស់យើងអំពីសកលលោក និងពិភពធម្មជាតិ។
វិទ្យាសាស្ត្រគឺជាកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងរួមគ្នា ដោយអ្នកស្រាវជ្រាវធ្វើការរួមគ្នាដើម្បីចែករំលែកគំនិត វិធីសាស្រ្ត និងការរកឃើញ។ វិធីសាស្ត្រវិទ្យាសាស្ត្រ ដែលពាក់ព័ន្ធនឹងការធ្វើការសង្កេត បង្កើតសម្មតិកម្ម ធ្វើការពិសោធន៍ និងការវិភាគទិន្នន័យ គឺជាធាតុផ្សំសំខាន់នៃការស៊ើបអង្កេតវិទ្យាសាស្ត្រ។
ខណៈពេលដែលវិទ្យាសាស្ត្របានរួមចំណែកយ៉ាងសំខាន់ចំពោះវឌ្ឍនភាពរបស់មនុស្ស វាក៏ចោទជាសំណួរអំពីសីលធម៌ និងសង្គមអំពីផលប៉ះពាល់នៃការរកឃើញវិទ្យាសាស្ត្រ និងឥទ្ធិពលរបស់វាទៅលើសង្គមផងដែរ។ ដូចនេះ វាចាំបាច់ណាស់ក្នុងការចូលរួមក្នុងការស្រាវជ្រាវវិទ្យាសាស្ត្រប្រកបដោយទំនួលខុសត្រូវ និងក្រមសីលធម៌ ហើយពិចារណាពីផលប៉ះពាល់ដ៏ទូលំទូលាយនៃរបកគំហើញវិទ្យាសាស្ត្រលើសង្គមមនុស្ស និងពិភពធម្មជាតិ។
សរុបមក វិទ្យាសាស្ត្រគឺជាធាតុផ្សំដ៏សំខាន់នៃចំណេះដឹង និងការយល់ដឹងរបស់មនុស្ស ដែលផ្តល់ជាក្របខណ្ឌសម្រាប់ការរុករក និងស្វែងរកចំណេះដឹងថ្មីៗអំពីពិភពលោកជុំវិញខ្លួនយើង។ វាគឺជាវិស័យថាមវន្តដែលបន្តវិវឌ្ឍ និងឈានទៅមុខ ដោយផ្តល់ឱកាសគ្មានទីបញ្ចប់សម្រាប់ការរកឃើញ និងការច្នៃប្រឌិត។
វិទ្យាសាស្ត្រ គឺជាវិស័យចំណេះដឹង និងការរុករកដ៏សំខាន់សម្រាប់ប្រជាជនខ្មែរ ផ្តល់ឱកាសឱ្យយល់ដឹង និងកែលម្អពិភពលោកធម្មជាតិជុំវិញខ្លួន។ ខណៈពេលដែលប្រជាជនខ្មែរមានមរតកវប្បធម៌ និងសាសនាដ៏រឹងមាំ ពួកគេក៏ទទួលស្គាល់ពីសារៈសំខាន់នៃការស្រាវជ្រាវវិទ្យាសាស្ត្រ និងអត្ថប្រយោជន៍ដែលវាអាចនាំមកផងដែរ។
នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ការស្រាវជ្រាវ និងការអភិវឌ្ឍន៍វិទ្យាសាស្ត្រត្រូវបានធ្វើឡើងក្នុងវិស័យជាច្រើន រួមទាំងកសិកម្ម វិទ្យាសាស្ត្របរិស្ថាន និងការថែទាំសុខភាព។ ក៏មានសាកលវិទ្យាល័យ និងស្ថាប័នស្រាវជ្រាវជាច្រើនដែលឧទ្ទិសដល់ការលើកកម្ពស់ការអប់រំ និងការស្រាវជ្រាវវិទ្យាសាស្ត្រនៅក្នុងប្រទេស។
ប្រជាជនខ្មែរជាច្រើនក៏ឱ្យតម្លៃទៅលើចំណេះដឹង និងការអនុវត្តប្រពៃណីផងដែរ ដែលជារឿយៗផ្អែកលើការសង្កេត និងពិសោធន៍ជាច្រើនសតវត្ស។ ការអនុវត្តទាំងនេះជារឿយៗត្រូវបានផ្សារភ្ជាប់យ៉ាងជិតស្និទ្ធទៅនឹងបរិស្ថានធម្មជាតិ និងឆ្លុះបញ្ចាំងពីការយល់ដឹងអំពីទំនាក់ទំនងដ៏ស្មុគស្មាញរវាងវត្ថុមានជីវិត និងវត្ថុជុំវិញរបស់វា។
ជាមួយគ្នានេះ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរក៏ទទួលស្គាល់ពីសារៈសំខាន់នៃការស្រាវជ្រាវវិទ្យាសាស្ត្រប្រកបដោយទំនួលខុសត្រូវ និងក្រមសីលធម៌ និងតម្រូវការក្នុងការពិចារណាពីផលប៉ះពាល់ដ៏ទូលំទូលាយនៃការរកឃើញវិទ្យាសាស្ត្រលើសង្គម និងពិភពធម្មជាតិ។ ការស៊ើបអង្កេតបែបវិទ្យាសាស្ត្រត្រូវបានគេមើលឃើញថាជាមធ្យោបាយមួយដើម្បីលើកកម្ពស់ការអភិវឌ្ឍប្រកបដោយចីរភាព និងលើកកម្ពស់គុណភាពជីវិតសម្រាប់ប្រជាជនក្នុងប្រទេសកម្ពុជា និងលើសពីនេះ។
សរុបមក វិទ្យាសាស្ត្រមានសក្ដានុពលយ៉ាងធំធេងសម្រាប់ប្រជាជនខ្មែរ ដោយផ្តល់ឱកាសដើម្បីកែលម្អជីវិតរបស់ពួកគេ និងពិភពលោកជុំវិញពួកគេ។ តាមរយៈការធ្វើឱ្យមានតុល្យភាពចំណេះដឹង និងការអនុវត្តប្រពៃណីជាមួយនឹងការស៊ើបអង្កេតបែបវិទ្យាសាស្ត្រទំនើប ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរអាចបន្តអភិវឌ្ឍការយល់ដឹងអំពីពិភពធម្មជាតិ និងបង្កើតសង្គមប្រកបដោយនិរន្តរភាព និងយុត្តិធម៌ជាងមុន។
*ការផ្សាយ
សិល្បៈគំនូរ គុន ល្ខោន តន្ត្រី
សិល្បៈគឺជាវិស័យដ៏ទូលំទូលាយ និងចម្រុះដែលរួមបញ្ចូលនូវវិសាលភាពនៃការបង្ហាញចេញប្រកបដោយការច្នៃប្រឌិត ចាប់ពីសិល្បៈទស្សនីយភាព រហូតដល់សិល្បៈសម្តែង រហូតដល់សិល្បៈអក្សរសាស្ត្រ។ សិល្បៈគឺជាផ្នែកមួយដ៏សំខាន់នៃវប្បធម៌របស់មនុស្សតាំងពីសម័យបុរេប្រវត្តិ ហើយវានៅតែបន្តដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់នៅក្នុងសង្គមសព្វថ្ងៃនេះ។ តាមរយៈសិល្បៈ បុគ្គល និងសហគមន៍អាចបង្ហាញខ្លួនឯង ចែករំលែកគំនិត ស្វែងយល់ពីទស្សនៈថ្មីៗ និងភ្ជាប់ទំនាក់ទំនងជាមួយអ្នកដទៃ។ សិល្បៈក៏មានថាមពលក្នុងការបំផុសគំនិត ការប្រកួតប្រជែង និងការផ្លាស់ប្តូរ ដែលអញ្ជើញយើងឱ្យមើលឃើញពិភពលោកតាមរបៀបថ្មី និងដែលមិននឹកស្មានដល់។
ពេញមួយប្រវត្តិសាស្រ្ត សិល្បៈមានទម្រង់ផ្សេងៗគ្នា តាំងពីគំនូរ និងចម្លាក់រូងភ្នំ រហូតដល់តន្ត្រី របាំ និងល្ខោន។ វិចិត្រករបានប្រើប្រាស់សម្ភារៈ និងបច្ចេកទេសជាច្រើនដើម្បីបង្កើតការងាររបស់ពួកគេ ចាប់ពីថ្នាំលាបប្រេង និងធ្យូង រហូតដល់ឧបករណ៍ឌីជីថល និងសិល្បៈសម្តែង។ សព្វថ្ងៃនេះ វិចិត្រករសហសម័យកំពុងជំរុញព្រំដែន និងស្វែងរកទម្រង់ថ្មីនៃការបញ្ចេញមតិសិល្បៈ ចាប់ពីសិល្បៈតាមចិញ្ចើមផ្លូវ និងគំនូរព្រាង រហូតដល់បទពិសោធន៍ជាក់ស្តែងនិម្មិត និងការដំឡើងអន្តរកម្ម។
សិល្បៈក៏ដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការអភិរក្ស និងចែករំលែកបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ ដោយស្នាដៃសិល្បៈជាច្រើនបម្រើជានិមិត្តសញ្ញាសំខាន់នៃប្រពៃណី និងប្រវត្តិសាស្ត្ររបស់សហគមន៍។ លើសពីនេះ សិល្បៈអាចប្រើប្រាស់ជាឧបករណ៍សម្រាប់ការផ្លាស់ប្តូរសង្គម ដោយសិល្បករតែងតែប្រើប្រាស់ការងាររបស់ពួកគេដើម្បីផ្តល់យោបល់លើបញ្ហានយោបាយ សង្គម និងបរិស្ថាន និងលើកកម្ពស់ការយល់ដឹងអំពីបុព្វហេតុសំខាន់ៗ។
សរុបមក សិល្បៈគឺជាផ្នែកមួយដ៏សំខាន់ និងថាមវន្តនៃវប្បធម៌មនុស្ស ដោយផ្តល់នូវការបង្ហាញដ៏សម្បូរបែបនៃការបញ្ចេញមតិប្រកបដោយភាពច្នៃប្រឌិត និងអញ្ជើញយើងឱ្យមើលឃើញពិភពលោកតាមរបៀបថ្មី និងមិននឹកស្មានដល់។
សម្រាប់ប្រជាជនខ្មែរ សិល្បៈបានដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌របស់ប្រទេស ដោយបម្រើជាមធ្យោបាយនៃការបញ្ចេញមតិ ការប្រាស្រ័យទាក់ទង និងការផ្សារភ្ជាប់ជាមួយនឹងអតីតកាល។ សិល្បៈខ្មែររួមបញ្ចូលនូវការបញ្ចេញមតិប្រកបដោយការច្នៃប្រឌិតជាច្រើន រួមទាំងសិល្បៈទស្សនីយភាពប្រពៃណី តន្ត្រី របាំ ល្ខោន និងអក្សរសិល្ប៍។
ទម្រង់សិល្បៈខ្មែរដ៏ល្បីល្បាញបំផុតមួយ គឺរបាំអប្សរាបុរាណ ដែលមានតាំងពីសម័យអង្គរ។ របាំអប្សរាត្រូវបានគេស្គាល់ថាមានចលនាដ៏ប្រណិត និងស្និទ្ធស្នាល ដែលតែងតែសំដែងដោយអ្នករាំស្រីដែលស្លៀកពាក់យ៉ាងប្រណិត និងពាក់ក្បាល។ ទម្រង់របាំប្រពៃណីផ្សេងទៀតរួមមាន របាំទេពអប្សរា និងរបាំនារីជាជូ។
ក្រៅពីរបាំ សិល្បៈទស្សនីយភាពខ្មែរត្រូវបានកំណត់លក្ខណៈដោយចម្លាក់ និងចម្លាក់ដ៏ល្អិតល្អន់ ដែលជាញឹកញាប់បង្ហាញពីប្រធានបទ និងគំនូរសាសនា។ ប្រាសាទអង្គរវត្ត និងប្រាសាទបាយ័ន ល្បីល្បាញដោយសារចម្លាក់ថ្មយ៉ាងលម្អិត ខណៈដែលទម្រង់សិល្បៈបែបប្រពៃណីផ្សេងទៀតរួមមាន ត្បាញសូត្រ ប្រាក់ និងគ្រឿងស្មូន។
អក្សរសិល្ប៍ខ្មែរក៏មានទំនៀមទម្លាប់ដ៏សំបូរបែបដែរ ដោយអក្សរសិល្ប៍បុរាណមានតាំងពីសម័យអាណាចក្រខ្មែរ។ រឿងរាមកេរ្តិ៍ ជាភាសាខ្មែរនៃរឿងរាមាយណៈ ព្រហ្មញ្ញសាសនា ត្រូវបានចាត់ទុកថាជាស្នាដៃនៃអក្សរសិល្ប៍ខ្មែរ ហើយបានក្លាយជាកម្មវត្ថុនៃការសម្របខ្លួនជាច្រើនក្នុងទម្រង់សិល្បៈផ្សេងៗគ្នា។
ក្នុងសម័យបច្ចុប្បន្ន សិល្បករខ្មែរកំពុងប្រើប្រាស់ការងាររបស់ពួកគេ ដើម្បីស្វែងរកទម្រង់ថ្មីនៃការបញ្ចេញមតិ និងដោះស្រាយបញ្ហាសង្គម និងនយោបាយ។ ពីសិល្បៈតាមចិញ្ចើមផ្លូវ និងគំនូរលើប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយឌីជីថល និងសិល្បៈសម្តែង សិល្បករខ្មែរកំពុងប្រើប្រាស់ការងាររបស់ពួកគេដើម្បីផ្តល់យោបល់លើបញ្ហានានា ដូចជាសិទ្ធិមនុស្ស យុត្តិធម៌សង្គម និងការអភិរក្សបរិស្ថាន។
សរុបមក សិល្បៈខ្មែរគឺជាផ្នែកដ៏រស់រវើក និងសំខាន់នៃបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌របស់ប្រទេស ដែលបម្រើជាមធ្យោបាយនៃការបញ្ចេញមតិ ការអភិរក្ស និងការច្នៃប្រឌិត។
សិល្បៈខ្មែររួមបញ្ចូលនូវការបញ្ចេញមតិប្រកបដោយការច្នៃប្រឌិតជាច្រើន រួមទាំងសិល្បៈទស្សនីយភាព សិល្បៈសំដែង និងសិល្បៈអក្សរសាស្ត្រ។ នេះជាឧទាហរណ៍ខ្លះៗនៃសិល្បៈខ្មែរ៖
របាំអប្សរា៖ ក្បាច់រាំបែបខ្មែរបុរាណនេះ ត្រូវបានបំផុសគំនិតដោយអ្នករបាំសេឡេស្ទាលនៃទេវកថាហិណ្ឌូ ត្រូវបានកំណត់លក្ខណៈដោយកាយវិការដៃដ៏ប្រណិត ចលនាលំហូរ និងសំលៀកបំពាក់លម្អ។
ចម្លាក់៖ ចម្លាក់ខ្មែរត្រូវបានគេស្គាល់ថាមានភាពលម្អិតល្អិតល្អន់ និងជានិមិត្តរូបខាងវិញ្ញាណ ដោយមានឧទាហរណ៍ជាច្រើនពណ៌នាអំពីរូបចម្លាក់ពីទេវកថាពុទ្ធសាសនា និងហិណ្ឌូ។
ម្រ័ក្សណ៍ខ្មុក៖ សិប្បករខ្មែរបានប្រើប្រាស់ម្រ័ក្សណ៍ខ្មុកតាំងពីយូរយារណាស់មកហើយដើម្បីបង្កើតការរចនាដ៏ប្រណិតលើវត្ថុប្រចាំថ្ងៃដូចជាចាន ថាស និងប្រអប់។
វាយនភណ្ឌ៖ វាយនភណ្ឌខ្មែរ ដូចជា ក្រមាសូត្រ និងសម្លៀកបំពាក់ប្រពៃណី តែងតែមានពណ៌ភ្លឺ និងតុបតែងដោយលំនាំ និងការរចនាដ៏ស្មុគស្មាញ។
អាយ៉ងស្រមោល៖ ទម្រង់ល្ខោនប្រពៃណីនេះជាប់ពាក់ព័ន្ធនឹងការប្រើអាយ៉ងដែលរចនាយ៉ាងល្អិតល្អន់ដើម្បីប្រាប់រឿងពីរឿងព្រេងខ្មែរ និងទេវកថា។
ភ្លេងបុរាណ៖ ភ្លេងខ្មែរមានលក្ខណៈពិសេសដោយការប្រើប្រាស់ឧបករណ៍បុរាណដូចជា ចាប៉ីដងវែង (ជាកវែង ហ្គីតាពីរខ្សែ) និងទ្រូ (ជាប្រភេទស្គរ)។
អក្សរសិល្ប៍ខ្មែរ៖ អក្សរសិល្ប៍ខ្មែររួមបញ្ចូលកំណាព្យបែបបុរាណ ដូចជារឿងរាមកេរ្តិ៍ (ការរៀបរាប់ពីវីរភាពហិណ្ឌូ រាមាយណៈ) ក៏ដូចជាស្នាដៃប្រឌិត និងកំណាព្យសហសម័យ។
គំនូរបែបបុរាណ៖ គំនូរខ្មែរច្រើនតែបង្ហាញរូបបែបសាសនា និងទេវកថា ជាមួយនឹងពណ៌ភ្លឺ និងការរចនាដ៏ស្មុគស្មាញ។
ការថតរូប៖ អ្នកថតរូបខ្មែរសហសម័យកំពុងប្រើប្រាស់សិល្បៈរបស់ពួកគេដើម្បីស្វែងយល់ពីបញ្ហាសង្គម និងវប្បធម៌ កត់ត្រាជីវិតនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា និងស្វែងយល់ពីប្រវត្តិសាស្ត្រ និងបេតិកភណ្ឌរបស់វា។
របាំប្រពៃណី៖ ក្រៅពីរបាំអប្សរា របាំខ្មែរក៏មានទម្រង់បុរាណផ្សេងទៀត ដូចជារបាំទេពអប្សរា (របាំព្រះរាជទ្រព្យអប្សរា) និងរបាំនារីជាជូ (របាំព្រះនាងទាំងបួន)។
តន្ត្រីប៉ុបខ្មែរ៖ តន្ត្រីប៉ុបខ្មែរសម័យទំនើបបានវិវត្តន៍ប៉ុន្មានឆ្នាំមកនេះ ដោយលាយបញ្ចូលរចនាប័ទ្មតន្ត្រីបុរាណជាមួយនឹងឥទ្ធិពលលោកខាងលិច ដើម្បីបង្កើតជាសំឡេងតែមួយគត់។
ភាពយន្ត៖ ផលិតករភាពយន្តកម្ពុជាកំពុងបង្កើតភាពយន្តដែលស្វែងយល់ពីបញ្ហាសហសម័យ និងកង្វល់សង្គម ក៏ដូចជាភាពយន្តឯកសារដែលស្វែងយល់អំពីប្រវត្តិសាស្ត្រ និងវប្បធម៌របស់ប្រទេស។
សិល្បៈតាមដងផ្លូវ៖ ផ្ទាំងគំនូរ និងផ្ទាំងគំនូរកំពុងមានប្រជាប្រិយភាពកាន់តែខ្លាំងឡើងនៅក្នុងកណ្តាលទីក្រុងរបស់ប្រទេសកម្ពុជា ដោយសិល្បករបានប្រើប្រាស់ការងាររបស់ពួកគេដើម្បីផ្តល់យោបល់លើបញ្ហាសង្គម និងនយោបាយ។
សិល្បៈសម្តែង៖ សិល្បករសម្តែងខ្មែរសហសម័យកំពុងជំរុញព្រំដែន និងស្វែងរកទម្រង់ថ្មីនៃការបញ្ចេញមតិ ដោយប្រើប្រាស់ការងាររបស់ពួកគេដើម្បីស្វែងរកបញ្ហាដូចជា យេនឌ័រ អត្តសញ្ញាណ និងយុត្តិធម៌សង្គម។
សិល្បៈឌីជីថល៖ នៅពេលដែលបច្ចេកវិទ្យាកាន់តែរីករាលដាលនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា សិល្បៈឌីជីថលកាន់តែមានប្រជាប្រិយភាព ដោយសិល្បករបានប្រើប្រាស់កម្មវិធី និងឧបករណ៍ឌីជីថលដើម្បីបង្កើតស្នាដៃប្លែកៗ និងច្នៃប្រឌិត។
អក្សរសិល្ប៍
អក្សរសិល្ប៍ មានន័យថា ជាផ្នែកមួយនៃអក្សរសិល្ប៍ ដែលអ្នកនិពន្ធលើកពីបញ្ហាមនុស្ស បញ្ហាសង្គមមកចោទនិងដោះស្រាយដោយប្រើសិល្ប៍វិធី។
សិល្បៈនៃការសរសេររួមមានរចនាបថ និងបច្ចេកទេសជាច្រើន ចាប់ពីកំណាព្យ និងពាក្យសំដី រហូតដល់ការសរសេរបែបបច្ចេកទេស និងការសិក្សា។ ការសរសេរប្រកបដោយជោគជ័យទាមទារឱ្យចេះភាសា ការយល់ដឹងពីទស្សនិកជន និងគោលបំណងច្បាស់លាស់សម្រាប់សារដែលកំពុងបញ្ជូន។ អ្នកនិពន្ធដែលមានជំនាញក៏ត្រូវតែអាចប្រើប្រាស់ធាតុដូចជាវាក្យសម្ព័ន្ធ វេយ្យាករណ៍ និងវណ្ណយុត្តិយ៉ាងមានប្រសិទ្ធភាព ដើម្បីរៀបចំការងារសរសេរប្រកបដោយភាពស្អិតរមួត និងទាក់ទាញ។
ពេញមួយប្រវត្តិសាស្ត្រសិល្បៈនៃការសរសេរបានដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការរៀបចំវប្បធម៌ និងសង្គមរបស់មនុស្ស។ ពីអត្ថបទសាសនាបុរាណរហូតដល់ស្នាដៃអក្សរសិល្ប៍ទំនើប ស្នាដៃនិពន្ធបានជួយរក្សា និងទំនាក់ទំនងគំនិត តម្លៃ និងជំនឿនៅគ្រប់ជំនាន់។ ការសរសេរក៏ត្រូវបានប្រើប្រាស់ដើម្បីជំរុញចំណេះដឹងវិទ្យាសាស្ត្រ ឯកសារព្រឹត្តិការណ៍ប្រវត្តិសាស្ត្រ និងការតស៊ូមតិសម្រាប់ការផ្លាស់ប្តូរសង្គម និងនយោបាយ។
នៅសម័យបច្ចុប្បន្ន សិល្បៈនៃការសរសេរបានវិវឌ្ឍទៅតាមភាពជឿនលឿននៃបច្ចេកវិទ្យា និងការផ្លាស់ប្តូរក្នុងទំនាក់ទំនងសកល។ ការកើនឡើងនៃប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយឌីជីថល និងអ៊ីនធឺណិតបានបើកឱកាសថ្មីសម្រាប់អ្នកសរសេរដើម្បីភ្ជាប់ទំនាក់ទំនងជាមួយទស្សនិកជន និងស្វែងរកទម្រង់នៃការបញ្ចេញមតិថ្មីៗ ទន្ទឹមនឹងនោះក៏បង្កើតបញ្ហាប្រឈម និងឱកាសថ្មីៗសម្រាប់ការសហការ និងការចូលរួមផងដែរ។
នៅក្នុងអក្សរសិល្ប៍ខ្មែរ សិល្បៈនៃការសរសេររួមមានរចនាបថ និងបច្ចេកទេសជាច្រើន ដែលមានការវិវឌ្ឍន៍ជាច្រើនសតវត្សនៃការអភិវឌ្ឍន៍វប្បធម៌ និងភាសា។ ពីទម្រង់អក្សរសិល្ប៍ខ្មែរ ដល់ស្នាដៃសហសម័យ អ្នកនិពន្ធខ្មែរប្រើទម្រង់នៃការសរសេរផ្សេងៗគ្នា ដើម្បីបង្ហាញពីសម្លេង ប្រធានបទ និងអារម្មណ៍ផ្សេងៗ។
ទម្រង់អក្សរសិល្ប៍ខ្មែរដ៏សំខាន់បំផុតមួយគឺ កំណាព្យ ដែលមានប្រវត្តិយូរលង់ណាស់មកហើយក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ។ កំណាព្យខ្មែរ ត្រូវបានគេស្គាល់ថាជាពាក្យស្មុគ្រស្មាញ និងភាសាទំនុកច្រៀង ដោយមានកំណាព្យជាច្រើនដែលស្វែងយល់អំពីប្រធានបទនៃសេចក្តីស្រឡាញ់ ធម្មជាតិ និងខាងវិញ្ញាណ។ ច្បាប់ស្រី ជាកំណាព្យប្រពៃណីខ្មែរ ត្រូវបានគេគោរពជាពិសេសចំពោះភាពស្រស់ស្អាត និងឆើតឆាយ ហើយជារឿយៗត្រូវបានបង្រៀននៅក្នុងសាលាខ្មែរជាឧទាហរណ៍នៃអក្សរសិល្ប៍ខ្មែរបុរាណ។
អ្នកនិពន្ធខ្មែរក៏ប្រើសុភាសិតដើម្បីបង្ហាញពីគំនិត និងទស្សនៈរបស់ខ្លួន។ ពីប្រវត្តិប្រវត្តិសាស្ត្រ រហូតដល់ប្រលោមលោកសហសម័យ ពាក្យសំដីខ្មែរត្រូវបានកំណត់លក្ខណៈដោយការប្រើប្រាស់ភាសាបរិយាយដ៏សម្បូរបែប និងការស្វែងយល់ពីប្រធានបទ និងប្រធានបទជាច្រើន។ អ្នកនិពន្ធខ្មែរជាច្រើនបានទាញយកបទពិសោធន៍ផ្ទាល់ខ្លួន និងទំនៀមទំលាប់វប្បធម៌ ដើម្បីបង្កើតស្នាដៃដែលទាក់ទាញ និងបំផុសគំនិត ដែលធ្វើឱ្យអ្នកអានចាប់អារម្មណ៍។
ក្រៅពីកំណាព្យ និងសុភាសិត អក្សរសិល្ប៍ខ្មែរក៏មានទម្រង់នៃការសរសេរផ្សេងៗផងដែរ រួមមានរឿងល្ខោន ជីវប្រវត្តិ និងអត្ថបទសាសនា។ ស្ទីលនីមួយៗមានលក្ខណៈ និងបច្ចេកទេសរៀងៗខ្លួន ហើយអ្នកសរសេរខ្មែរប្រើវាដើម្បីបង្ហាញពីគំនិត និងអារម្មណ៍ផ្សេងៗ។
សរុបមក អក្សរសិល្ប៍មានតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងអក្សរសិល្ប៍ខ្មែរ បម្រើជាមធ្យោបាយទំនាក់ទំនង ការបញ្ចេញមតិប្រកបដោយការច្នៃប្រឌិត និងការអភិរក្សវប្បធម៌។ តាមរយៈការសរសេររបស់ពួកគេ អ្នកនិពន្ធខ្មែរបន្តស្វែងរកទម្រង់ថ្មីនៃការបង្ហាញអក្សរសាស្ត្រ និងជំរុញព្រំដែននៃការសរសេរប្រកបដោយភាពច្នៃប្រឌិតនៅក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ។
អក្សរសាស្ត្រ
អក្សរសាស្ត្រ មានន័យថា ជាវិទ្យាសាស្ត្រសង្គមមួយប្រភេទ ដែលសិក្សាពីភាសាអក្សរសិល្ប៍។
អក្សរសិល្ប៍ គឺជាពាក្យដែលប្រើដើម្បីពណ៌នាអំពីស្នាដៃសិល្បៈជាលាយលក្ខណ៍អក្សរ ដែលស្វែងយល់ និងទំនាក់ទំនងគំនិត អារម្មណ៍ និងបទពិសោធន៍ដ៏ស្មុគស្មាញ។ វារួមបញ្ចូលនូវប្រភេទ និងរចនាបថជាច្រើន រួមទាំងកំណាព្យ រឿងល្ខោន រឿងប្រឌិត និងរឿងមិនប្រឌិត។
ពេញមួយប្រវត្តិសាស្ត្រ អក្សរសិល្ប៍បានដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការរៀបចំសង្គម និងវប្បធម៌ ផ្តល់មធ្យោបាយទំនាក់ទំនង ការកម្សាន្ត និងការអប់រំ។ ស្នាដៃអក្សរសាស្ត្របម្រើជាបង្អួចចូលទៅក្នុងបទពិសោធន៍របស់មនុស្ស ដែលអនុញ្ញាតឱ្យយើងស្វែងយល់ពីទស្សនៈផ្សេងៗគ្នា និងទទួលបានការយល់ដឹងអំពីភាពស្មុគស្មាញនៃជីវិត។
ស្នាដៃអក្សរសាស្ត្រត្រូវបានបង្កើតឡើងជាញឹកញាប់សម្រាប់សមត្ថភាពរបស់ពួកគេក្នុងការបញ្ជូនគំនិត និងអារម្មណ៍តាមរយៈភាសា និងរូបភាព។ អ្នកនិពន្ធប្រើបច្ចេកទេសអក្សរសិល្ប៍ជាច្រើនដូចជា ពាក្យប្រៀបធៀប និមិត្តសញ្ញា និងនិទានកថា ដើម្បីបង្ហាញអត្ថន័យកាន់តែស៊ីជម្រៅ និងជំរុញឱ្យមានការឆ្លើយតបផ្លូវចិត្តខ្លាំងពីអ្នកអានរបស់ពួកគេ។
អក្សរសាស្រ្តក៏មានអំណាចក្នុងការនាំមនុស្សមករួបរួមគ្នានិងបង្កើតអារម្មណ៍រួបរួម។ តាមរយៈបទពិសោធន៍ និងគំនិតដែលបានចែករំលែក ស្នាដៃអក្សរសាស្ត្រអាចជំរុញទំនាក់ទំនង និងការយល់ដឹងក្នុងចំណោមបុគ្គល និងក្រុម។
អក្សរសិល្ប៍គឺជាទម្រង់សិល្បៈដ៏មានអានុភាព និងមានឥទ្ធិពល ដែលមានសមត្ថភាពកម្សាន្ត បំភ្លឺ និងបំផុសគំនិត។ ពីវីរភាពបុរាណរហូតដល់ប្រលោមលោកសហសម័យ ស្នាដៃអក្សរសាស្ត្របន្តបង្កើតការយល់ដឹងរបស់យើងអំពីពិភពលោក និងបទពិសោធន៍របស់មនុស្ស។
អក្សរសាស្ត្រខ្មែរ សំដៅលើក្បួនអក្សរសាស្ត្រ និងស្នាដៃរបស់ប្រទេសកម្ពុជា ដែលសរសេរជាភាសាខ្មែរ។ អក្សរសាស្រ្តខ្មែរមានប្រវត្តិដ៏យូរលង់ និងសម្បូរបែបដែលមានតាំងពីសតវត្សទី៧ ហើយត្រូវបានបង្រួបបង្រួមដោយឥទ្ធិពលផ្សេងៗគ្នា រួមទាំងវប្បធម៌ឥណ្ឌា និងចិន ព្រមទាំងទំនៀមទម្លាប់ខ្មែរជនជាតិដើមភាគតិចផងដែរ។
ទម្រង់អក្សរសិល្ប៍ខ្មែរដ៏សំខាន់បំផុតមួយគឺ កំណាព្យ ដែលត្រូវបានប្រើដើម្បីបង្ហាញនូវប្រធានបទ និងអារម្មណ៍ជាច្រើន រួមមាន ស្នេហា ធម្មជាតិ និងខាងវិញ្ញាណ។ កំណាព្យខ្មែរ ត្រូវបានគេស្គាល់ថាជាពាក្យវោហារស័ព្ទ និងភាសាសំស្រ្កឹត ហើយជារឿយៗត្រូវបានបង្រៀននៅក្នុងសាលាខ្មែរ ជាឧទាហរណ៍នៃអក្សរសិល្ប៍ខ្មែរបុរាណ។
អក្សរសិល្ប៍ខ្មែរក៏រួមបញ្ចូលនូវស្នាដៃកំណាព្យជាច្រើនផងដែរ ដូចជា ប្រវត្តិសង្ខេប អត្ថបទសាសនា និងជីវប្រវត្តិ។ អ្នកនិពន្ធខ្មែរជាច្រើនបានទាញយកបទពិសោធន៍ផ្ទាល់ខ្លួន និងទំនៀមទំលាប់វប្បធម៌ ដើម្បីបង្កើតស្នាដៃដែលទាក់ទាញ និងបំផុសគំនិតដែលផ្អៀងជាមួយអ្នកអាន។
នៅសតវត្សរ៍ទី២០ អក្សរសិល្ប៍ខ្មែរបានប្រឈមមុខនឹងបញ្ហាជាច្រើន រួមទាំងអស្ថិរភាពនយោបាយ និងសង្រ្គាម។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ អ្នកនិពន្ធខ្មែរជាច្រើននៅតែបន្តផលិតស្នាដៃដែលស្វែងយល់ពីប្រធានបទ និងបញ្ហាសហសម័យ ដូចជាសកលភាវូបនីយកម្ម ការផ្លាស់ប្តូរសង្គម និងអត្តសញ្ញាណវប្បធម៌។
អក្សរសិល្ប៍ខ្មែរមានតួនាទីជាមធ្យោបាយសំខាន់នៃការបញ្ចេញមតិ និងការប្រាស្រ័យទាក់ទងពីវប្បធម៌ ជួយថែរក្សា និងអបអរសាទរប្រវត្តិសាស្ត្រ និងប្រពៃណីដ៏សម្បូរបែបរបស់កម្ពុជា។ តាមរយៈស្នាដៃរបស់ពួកគេ អ្នកនិពន្ធខ្មែរនៅតែបន្តស្វែងរកទម្រង់ថ្មីនៃការបញ្ចេញមតិអក្សរសាស្ត្រ និងរួមចំណែកដល់ការវិវត្តនៃអក្សរសិល្ប៍ខ្មែរជាបន្តបន្ទាប់។
ព័ត៌មាន ទូរទស្សន៍ កាសែត
ព័ត៌មាន ទូរទស្សន៍ និងកាសែត គឺជាទម្រង់ប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយសំខាន់ៗទាំងអស់ ដែលបម្រើឱ្យព័ត៌មាន អប់រំ និងកម្សាន្តអារម្មណ៍ទស្សនិកជនជុំវិញពិភពលោក។ ពួកគេដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការបង្កើតមតិសាធារណៈ លើកកម្ពស់ការពិភាក្សាសង្គម និងផ្តល់វេទិកាសម្រាប់ការពិភាក្សា និងការជជែកពិភាក្សា។
ប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយព័ត៌មាន ដែលរួមមានកម្មវិធីព័ត៌មានទូរទស្សន៍ គេហទំព័រព័ត៌មានអនឡាញ និងការបោះពុម្ពផ្សាយ ផ្តល់ព័ត៌មានថ្មីៗអំពីព្រឹត្តិការណ៍ក្នុងស្រុក ជាតិ និងអន្តរជាតិ។ ព័ត៌មាននេះច្រើនតែត្រូវបានបង្ហាញដោយត្រង់ៗ និងមានគោលបំណង ដែលអាចឱ្យទស្សនិកជនបង្កើតមតិរបស់ពួកគេ និងទាញការសន្និដ្ឋានផ្ទាល់ខ្លួនរបស់ពួកគេ។
ទូរទស្សន៍ គឺជាទម្រង់ដ៏ពេញនិយមមួយនៃប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយដែលមើលឃើញ ដែលផ្តល់នូវកម្មវិធីជាច្រើន រួមទាំងព័ត៌មាន កីឡា រឿងល្ខោន និងការកម្សាន្ត។ ទូរទស្សន៍មានឥទ្ធិពលយ៉ាងសំខាន់លើវប្បធម៌ពេញនិយម បង្កើតអាកប្បកិរិយា និងមតិលើបញ្ហាជាច្រើន។
កាសែត គឺជាទម្រង់សំខាន់មួយទៀតនៃប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយបោះពុម្ព ដែលផ្តល់ការផ្សាយស៊ីជម្រៅនៃព្រឹត្តិការណ៍ក្នុងស្រុក ជាតិ និងអន្តរជាតិ។ កាសែតជាញឹកញាប់ផ្តល់នូវទស្សនៈមិនច្បាស់លាស់លើរឿងព័ត៌មានជាងទម្រង់ប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយផ្សេងទៀត ជាមួយនឹងការវិភាគស៊ីជម្រៅ និងការអត្ថាធិប្បាយលើបញ្ហាសំខាន់ៗ។
ជាមួយគ្នានេះ សារព័ត៌មាន ទូរទស្សន៍ និងកាសែត ផ្តល់នូវទិដ្ឋភាពទូទៅនៃព្រឹត្តិការណ៍ និងបញ្ហាដែលកំណត់ពិភពលោករបស់យើង។ ពួកវាបម្រើជាប្រភពសំខាន់នៃព័ត៌មាន និងការកម្សាន្ត ជួយអប់រំ និងទាក់ទាញទស្សនិកជនជុំវិញពិភពលោក។
នៅកម្ពុជា សារព័ត៌មាន ទូរទស្សន៍ និងសារព័ត៌មានដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការជូនដំណឹងដល់សាធារណជនអំពីព្រឹត្តិការណ៍ក្នុងស្រុក និងអន្តរជាតិ និងក្នុងការលើកកម្ពស់ការផ្លាស់ប្តូរ និងការយល់ដឹងអំពីវប្បធម៌។
ប្រទេសកម្ពុជាមានបណ្តាញព័ត៌មានជាច្រើនទាំងតាមអ៊ីនធឺណិត និងការបោះពុម្ព ដែលផ្តល់ព័ត៌មានអំពីព្រឹត្តិការណ៍ក្នុងស្រុក និងថ្នាក់ជាតិ។ កាសែតធំៗរួមមាន The Phnom Penh Post និង The Cambodia Daily ដែលផ្តល់ព័ត៌មានប្រចាំថ្ងៃ នយោបាយ និងព្រឹត្តិការណ៍វប្បធម៌ក្នុងប្រទេសកម្ពុជា។
ទូរទស្សន៍ក៏ជាទម្រង់ប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយដ៏ពេញនិយមមួយនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ដោយមានស្ថានីយ៍ទូរទស្សន៍ក្នុងស្រុកជាច្រើនផ្តល់ព័ត៌មាន ការកម្សាន្ត និងកម្មវិធីកីឡា។ ស្ថានីយទូរទស្សន៍ដ៏ពេញនិយមបំផុតមួយក្នុងប្រទេសកម្ពុជាគឺ ស៊ីធីអិន (បណ្តាញទូរទស្សន៍កម្ពុជា) ដែលចាក់ផ្សាយកម្មវិធីជាច្រើនជាភាសាខ្មែរ រួមទាំងព័ត៌មាន រឿងភាគ និងកម្មវិធីពិត។
ក្រៅពីប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយ និងប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយបែបប្រពៃណី ប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយសង្គមបានក្លាយជាប្រភពព័ត៌មាន និងព័ត៌មានដ៏សំខាន់មួយនៅកម្ពុជា។ វេទិកាដូចជា Facebook និង Twitter ត្រូវបានប្រជាជនកម្ពុជាប្រើប្រាស់យ៉ាងទូលំទូលាយ ដើម្បីចែករំលែកព័ត៌មាន និងចូលរួមពិភាក្សាអំពីព្រឹត្តិការណ៍បច្ចុប្បន្ន។
សរុបមក ព័ត៌មាន ទូរទស្សន៍ និងកាសែត មានតួនាទីសំខាន់ក្នុងការបង្កើតមតិសាធារណៈ និងលើកកម្ពស់ការផ្លាស់ប្តូរវប្បធម៌នៅកម្ពុជា។ តាមរយៈការផ្តល់វេទិកាសម្រាប់ការពិភាក្សា និងការពិភាក្សា ទម្រង់ប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយទាំងនេះជួយលើកកម្ពស់តម្លៃប្រជាធិបតេយ្យ និងជំរុញការយល់ដឹងពីសង្គម និងវប្បធម៌នៅក្នុងប្រទេស។
*អនុវត្តន៍
ទំនៀមទំលាប់ ប្រពៃណី
ប្រពៃណី សំដៅលើទំនៀម ជំនឿ និងការបដិបត្តិដែលត្រូវបានបន្តពីជំនាន់មួយទៅជំនាន់មួយនៅក្នុងវប្បធម៌ ឬសហគមន៍ជាក់លាក់មួយ។ ទំនៀមទំលាប់ទាំងនេះជារឿយៗត្រូវបានចាក់ឫសយ៉ាងជ្រៅនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រ ហើយបម្រើជាប្រភពនៃអត្តសញ្ញាណ និងការបន្តសម្រាប់មនុស្សដែលបដិបត្តិវា។
ប្រពៃណី អាចមានទម្រង់ផ្សេងៗគ្នា ចាប់ពីពិធីសាសនា និងពិធីបុណ្យ រហូតដល់ទំនៀមទម្លាប់សង្គម និងប្រពៃណីគ្រួសារ។ ជារឿយៗ ពួកវាត្រូវបានផ្សារភ្ជាប់យ៉ាងជិតស្និទ្ធទៅនឹងព្រឹត្តិការណ៍សំខាន់ៗ និងព្រឹត្តិការណ៍ប្រវត្តិសាស្ត្រសំខាន់ៗរបស់សហគមន៍ ដូចជាថ្ងៃកំណើត អាពាហ៍ពិពាហ៍ និងពិធីបុណ្យសពជាដើម។
នៅក្នុងវប្បធម៌ជាច្រើន ប្រពៃណីដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការថែរក្សាសណ្តាប់ធ្នាប់សង្គម និងលើកកម្ពស់ភាពស្អិតរមួតក្នុងសង្គម។ ពួកគេផ្តល់នូវអារម្មណ៍រួមនៃអត្តសញ្ញាណ និងជួយពង្រឹងទំនាក់ទំនង និងចំណងរវាងសមាជិកនៃសហគមន៍មួយ។ ប្រពៃណីក៏អាចបម្រើជាមធ្យោបាយនៃការអភិរក្សបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ និងបញ្ជូនចំណេះដឹង និងជំនាញសំខាន់ៗពីមួយជំនាន់ទៅមួយជំនាន់។
ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ប្រពៃណីក៏អាចជាប្រភពនៃជម្លោះ និងភាពតានតឹង ជាពិសេសនៅពេលដែលពួកគេប៉ះទង្គិចជាមួយនឹងតម្លៃ ឬជំនឿទំនើប។ ក្នុងករណីខ្លះ ប្រពៃណីអាចត្រូវបានគេចាត់ទុកថាហួសសម័យ ឬមានការគៀបសង្កត់ ហើយការខិតខំប្រឹងប្រែងអាចត្រូវបានធ្វើឡើងដើម្បីកែប្រែ ឬបោះបង់វាចោល ដើម្បីឲ្យតម្លៃកាន់តែរីកចម្រើន។
ជារួម ប្រពៃណីគឺជាទិដ្ឋភាពសំខាន់នៃវប្បធម៌ និងបម្រើជាមធ្យោបាយនៃការថែរក្សា និងបញ្ជូនបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ និងអត្តសញ្ញាណពីមួយជំនាន់ទៅមួយជំនាន់។ ខណៈពេលដែលពួកគេអាចជាប្រភពនៃការរួបរួម និងការបន្តគ្នា ពួកវាក៏អាចជាប្រភពនៃជម្លោះ និងការផ្លាស់ប្តូរផងដែរ នៅពេលដែលសង្គមមានការវិវត្ត និងសម្របទៅតាមពេលវេលា។
ប្រពៃណី មានតម្លៃខ្ពស់ក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ ហើយវាដើរតួនាទីសំខាន់ក្នុងការបង្រួបបង្រួមជំនឿ ទំនៀមទម្លាប់ និងការបដិបត្តិរបស់ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ។ ប្រពៃណីខ្មែរត្រូវបានចាក់ឫសយ៉ាងជ្រៅនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្ត សាសនា និងរចនាសម្ព័ន្ធសង្គមរបស់ប្រទេស ហើយត្រូវបានបន្តពីមួយជំនាន់ទៅមួយជំនាន់តាមរយៈការទំនាក់ទំនងផ្ទាល់មាត់ និងជាលាយលក្ខណ៍អក្សរ ក៏ដូចជាតាមរយៈការអនុវត្តវប្បធម៌ និងពិធីសាសនា។
ប្រពៃណីសំខាន់ៗមួយចំនួនរបស់ខ្មែរ រួមមានពិធីសាសនា និងពិធីបុណ្យនានា ដូចជាពិធីបុណ្យចូលឆ្នាំថ្មីប្រពៃណីជាតិខ្មែរ និងពិធីបុណ្យអុំទូក ដែលរំលឹកដល់ព្រឹត្តិការណ៍សំខាន់ៗក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្ររបស់ប្រទេស និងផ្តល់ឱកាសដល់សហគមន៍បានជួបជុំគ្នា និងប្រារព្ធពិធីផងដែរ។
ប្រពៃណីខ្មែរសំខាន់ៗផ្សេងទៀត រួមមានទំនៀមទម្លាប់គ្រួសារ ដូចជាការគោរពចាស់ទុំ និងបុព្វការីជន និងបង្ហាញការរាក់ទាក់ និងសប្បុរសចំពោះភ្ញៀវ។ ម្ហូបខ្មែរ និងការស្លៀកពាក់ប្រពៃណីក៏ជាទិដ្ឋភាពសំខាន់នៃបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌របស់ប្រទេស ហើយជារឿយៗត្រូវបានផ្សារភ្ជាប់យ៉ាងជិតស្និទ្ធទៅនឹងឱកាសសង្គម និងសាសនាជាក់លាក់។
សរុបមក ប្រពៃណីខ្មែរជាប្រភពនៃអត្តសញ្ញាណ និងបន្តសម្រាប់ប្រជាជនខ្មែរ ហើយជាមធ្យោបាយដ៏សំខាន់ក្នុងការអភិរក្ស និងបញ្ជូនមរតកវប្បធម៌របស់ប្រទេសពីមួយជំនាន់ទៅមួយជំនាន់។
ការសិក្សា
ការសិក្សាសំដៅទៅលើដំណើរការនៃការទទួលបានចំណេះដឹង និងការយល់ដឹងតាមរយៈការសាកសួរ និងស្រាវជ្រាវជាប្រព័ន្ធ។ វាអាចមានទម្រង់ផ្សេងៗគ្នាជាច្រើន ចាប់ពីការអប់រំផ្លូវការនៅក្នុងថ្នាក់រៀន ដល់ការរៀនដឹកនាំដោយខ្លួនឯង និងការរុករក។
ការសិក្សាជារឿយៗពាក់ព័ន្ធនឹងការប្រើប្រាស់វិធីសាស្រ្តស្រាវជ្រាវ និងបច្ចេកទេសផ្សេងៗ រួមទាំងការសង្កេត ការពិសោធន៍ ការវិភាគទិន្នន័យ និងការគិតបែបល្អិតល្អន់។ ពួកគេអាចផ្តោតលើប្រធានបទជាច្រើន រួមទាំងវិទ្យាសាស្ត្រ បច្ចេកវិទ្យា ប្រវត្តិសាស្រ្ត អក្សរសិល្ប៍ សិល្បៈ និងច្រើនទៀត។
គោលបំណងនៃការសិក្សាគឺដើម្បីទទួលបានការយល់ដឹងកាន់តែស៊ីជម្រៅអំពីមុខវិជ្ជាមួយ ហើយប្រើប្រាស់ចំណេះដឹងនោះដើម្បីអភិវឌ្ឍការយល់ដឹង និងគំនិតថ្មីៗ ដោះស្រាយបញ្ហា និងធ្វើការសម្រេចចិត្តប្រកបដោយការយល់ដឹង។ ការសិក្សាអាចមានទាំងការសិក្សា និងជាក់ស្តែងនៅក្នុងធម្មជាតិ ហើយអាចនាំទៅរកការងារ និងឱកាសវិជ្ជាជីវៈដ៏ធំទូលាយ។
សរុបមក ការសិក្សាគឺជាផ្នែកមួយដ៏សំខាន់នៃការអភិវឌ្ឍន៍ផ្ទាល់ខ្លួន និងវិជ្ជាជីវៈ ហើយមានសារៈសំខាន់សម្រាប់ការជំរុញចំណេះដឹង និងការយល់ដឹងក្នុងវិស័យផ្សេងៗ។ ពួកគេផ្តល់មធ្យោបាយនៃការទទួលបាន និងកែលម្អជំនាញ និងចំណេះដឹង ហើយជាមធ្យោបាយដ៏សំខាន់នៃការលូតលាស់បញ្ញា និងផ្ទាល់ខ្លួន។
ការសិក្សាមានតម្លៃខ្ពស់នៅក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ ហើយការអប់រំត្រូវបានគេមើលឃើញថាជាគន្លឹះនៃភាពជោគជ័យ និងការចល័តសង្គម។ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរបានយកចិត្តទុកដាក់យ៉ាងខ្លាំងលើការអប់រំផ្លូវការ ជាពិសេសលើមុខវិជ្ជាដូចជា វិទ្យាសាស្ត្រ បច្ចេកវិទ្យា វិស្វកម្ម និងគណិតវិទ្យា (STEM)។
ក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយនេះ មានការចាប់អារម្មណ៍កាន់តែខ្លាំងឡើងលើការអប់រំថ្នាក់ឧត្តមសិក្សា និងការស្រាវជ្រាវសិក្សានៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ដោយរដ្ឋាភិបាលបានវិនិយោគលើសាកលវិទ្យាល័យ និងស្ថាប័នស្រាវជ្រាវថ្មីៗ ព្រមទាំងជំរុញការអភិវឌ្ឍអាហារូបករណ៍សិក្សាលើវិស័យដ៏ធំទូលាយមួយ។
ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ទម្រង់នៃការសិក្សាបែបប្រពៃណី ដូចជា កម្មសិក្សាការី និងការបង្ហាត់បង្រៀន ក៏ដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ ជាពិសេសផ្នែកសិល្បៈ និងសិប្បកម្ម ដែលចំណេះដឹង និងជំនាញត្រូវបានបញ្ជូនបន្តពីមេទៅកូនជាង។
សរុបមក ការសិក្សាត្រូវបានគេមើលឃើញថាជាមធ្យោបាយនៃការអភិវឌ្ឍន៍ផ្ទាល់ខ្លួន និងវិជ្ជាជីវៈក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ ហើយត្រូវបានគេវាយតម្លៃខ្ពស់ថាជាមធ្យោបាយនៃការជំរុញចំណេះដឹង និងការយល់ដឹង និងការលើកកម្ពស់វឌ្ឍនភាពសង្គម និងសេដ្ឋកិច្ច។
ការអប់រំកាយ ចិត្ត បញ្ញា ឆន្ទៈ
ការអប់រំផ្លូវកាយ ផ្លូវចិត្ត បញ្ញា និងឆន្ទៈ សំដៅលើទិដ្ឋភាពទាំងបួននៃការអភិវឌ្ឍន៍មនុស្ស ដែលមានសារៈសំខាន់សម្រាប់ដឹកនាំជីវិតប្រកបដោយសុខភាពល្អ និងបំពេញ។
ការអប់រំរាងកាយផ្តោតលើការអភិវឌ្ឍកាយសម្បទា សុខភាព និងសុខុមាលភាពតាមរយៈការធ្វើលំហាត់ប្រាណ កីឡា និងសកម្មភាពរាងកាយផ្សេងទៀត។ វាមានគោលបំណងធ្វើឱ្យប្រសើរឡើងនូវកម្លាំង ការស៊ូទ្រាំ ភាពបត់បែន ការសម្របសម្រួល និងសុខភាពរាងកាយទាំងមូល ខណៈពេលដែលការលើកកម្ពស់ទម្លាប់ដែលមានសុខភាពល្អ និងជម្រើសរបៀបរស់នៅផងដែរ។
ម៉្យាងវិញទៀត ការអប់រំផ្លូវចិត្តផ្តោតលើការអភិវឌ្ឍជំនាញការយល់ដឹង និងអារម្មណ៍ រួមទាំងការគិតរិះគន់ ការដោះស្រាយបញ្ហា ការច្នៃប្រឌិត ការយល់ចិត្ត និងការយល់ឃើញពីខ្លួនឯង។ វាមានគោលបំណងលើកកម្ពស់សុខភាពផ្លូវចិត្ត និងសុខុមាលភាព ទន្ទឹមនឹងនោះក៏ផ្តល់ឱ្យបុគ្គលម្នាក់ៗនូវជំនាញ និងចំណេះដឹងដែលពួកគេត្រូវការ ដើម្បីទទួលបានជោគជ័យក្នុងការសិក្សា វិជ្ជាជីវៈ និងផ្ទាល់ខ្លួន។
ការអប់រំបញ្ញាពាក់ព័ន្ធនឹងការទទួលបានចំណេះដឹង និងការយល់ដឹងក្នុងវិស័យជាច្រើន រួមទាំងវិទ្យាសាស្ត្រ បច្ចេកវិទ្យា វិស្វកម្ម និងមនុស្សសាស្ត្រ។ វាមានគោលបំណងលើកកម្ពស់ការចង់ដឹងចង់ឃើញ បញ្ញា ការគិតប្រកបដោយការរិះគន់ និងការស្រឡាញ់ការសិក្សា ទន្ទឹមនឹងនោះក៏ផ្តល់ឱ្យបុគ្គលនូវជំនាញ និងចំណេះដឹងដែលពួកគេត្រូវការ ដើម្បីទទួលបានជោគជ័យក្នុងវិស័យដែលពួកគេជ្រើសរើស។
ជាចុងក្រោយ ការអប់រំដោយឆន្ទៈផ្តោតលើការអភិវឌ្ឍឆន្ទៈ ការលើកទឹកចិត្ត និងវិន័យខ្លួនឯងដែលត្រូវការដើម្បីបន្តគោលដៅ និងសម្រេចបានជោគជ័យ។ វាមានគោលបំណងបណ្តុះកម្លាំងខាងក្នុង ភាពធន់ និងការតស៊ូ ទន្ទឹមនឹងនោះក៏លើកកម្ពស់តម្លៃវិជ្ជមានដូចជា ភាពស្មោះត្រង់ សុចរិតភាព និងក្តីមេត្តា។
ជាមួយគ្នានេះ ទិដ្ឋភាពទាំងបួននៃការអប់រំផ្តល់នូវក្របខ័ណ្ឌដ៏ទូលំទូលាយសម្រាប់ការអភិវឌ្ឍមនុស្ស និងមានសារៈសំខាន់សម្រាប់ការដឹកនាំជីវិតដែលមានសុខភាពល្អ បំពេញ និងជោគជ័យ។
នៅក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ ការអប់រំផ្លូវកាយ ផ្លូវចិត្ត បញ្ញា និងឆន្ទៈក៏ត្រូវបានគេវាយតម្លៃខ្ពស់ និងចាត់ទុកថាមានសារៈសំខាន់សម្រាប់ការអភិវឌ្ឍន៍ និងសុខុមាលភាពផ្ទាល់ខ្លួន។
ការអប់រំកាយ ជារឿយៗត្រូវបានផ្សព្វផ្សាយតាមរយៈទម្រង់នៃសកម្មភាពរាងកាយបែបប្រពៃណី ដូចជាសិល្បៈក្បាច់គុន របាំ និងកីឡា ដែលមិនត្រឹមតែត្រូវបានគេមើលឃើញថាជាមធ្យោបាយដើម្បីកែលម្អកាយសម្បទាប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែថែមទាំងលើកកម្ពស់អត្តសញ្ញាណវប្បធម៌ និងទំនាក់ទំនងសង្គមផងដែរ។
ការអប់រំផ្លូវចិត្តត្រូវបានសង្កត់ធ្ងន់ជាញឹកញាប់តាមរយៈការបណ្តុះនៃសតិ និងការអនុវត្តសមាធិ ដែលត្រូវបានគេជឿថាជួយលើកកម្ពស់សន្តិភាពខាងក្នុង ភាពស្ងប់ស្ងាត់ និងសុខុមាលភាពផ្លូវចិត្ត។ លើសពីនេះ ការអប់រំផ្នែកឱសថបុរាណខ្មែរ រួមទាំងការប្រើប្រាស់ឱសថ និងឱសថធម្មជាតិ ក៏ត្រូវបានចាត់ទុកថាមានសារៈសំខាន់សម្រាប់ការលើកកម្ពស់សុខភាពផ្លូវចិត្ត និងសុខុមាលភាពផងដែរ។
ការអប់រំបញ្ញាក៏ត្រូវបានគេឲ្យតម្លៃខ្ពស់ក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរផងដែរ ជាពិសេសលើវិស័យដូចជា វិទ្យាសាស្ត្រ បច្ចេកវិទ្យា និងគណិតវិទ្យា។ មានការចាប់អារម្មណ៍កាន់តែខ្លាំងឡើងលើការអប់រំថ្នាក់ឧត្តមសិក្សា និងការស្រាវជ្រាវសិក្សានៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ដោយរដ្ឋាភិបាលបានវិនិយោគលើសាកលវិទ្យាល័យ និងស្ថាប័នស្រាវជ្រាវថ្មីៗ ព្រមទាំងជំរុញការអភិវឌ្ឍអាហារូបករណ៍សិក្សាលើវិស័យដ៏ធំទូលាយមួយ។
ការអប់រំដោយឆន្ទៈគឺសំខាន់ផងដែរក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ ដោយការផ្ដោតខ្លាំងលើគុណតម្លៃដូចជាការគោរពចាស់ទុំ ភាពស្មោះត្រង់ សុចរិតភាព និងទំនួលខុសត្រូវសង្គម។ លើសពីនេះ ទម្រង់នៃការអប់រំបែបប្រពៃណី រួមទាំងការបង្ហាត់បង្រៀន និងការបង្ហាត់បង្រៀន ដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការអភិវឌ្ឍឆន្ទៈ ការលើកទឹកចិត្ត និងវិន័យខ្លួនឯងដែលត្រូវការដើម្បីជោគជ័យក្នុងវិស័យផ្សេងៗ។
ជារួម ការអប់រំផ្លូវកាយ ផ្លូវចិត្ត បញ្ញា និងឆន្ទៈត្រូវបានចាត់ទុកថាមានសារៈសំខាន់សម្រាប់ការអភិវឌ្ឍន៍ផ្ទាល់ខ្លួន និងសុខុមាលភាពក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ ហើយត្រូវបានគេមើលឃើញថាជាមធ្យោបាយនៃការលើកកម្ពស់វឌ្ឍនភាពសង្គម និងសេដ្ឋកិច្ច។
ច្បាប់ផ្សេងៗ
ច្បាប់ និងវិធានគឺជាសំណុំនៃគោលការណ៍ណែនាំ និងគោលការណ៍ដែលគ្រប់គ្រងទង្វើររបស់មនុស្សនៅក្នុងសង្គម ឬអង្គការ។ ពួកវាផ្តល់ក្របខណ្ឌសម្រាប់រក្សាសណ្តាប់ធ្នាប់ ការដោះស្រាយវិវាទ និងធានានូវភាពត្រឹមត្រូវ និងយុត្តិធម៌។
ច្បាប់ជាធម្មតាត្រូវបានអនុវត្តដោយអាជ្ញាធរគ្រប់គ្រង ដូចជារដ្ឋាភិបាល ឬប្រព័ន្ធច្បាប់ ហើយការបំពានច្បាប់ទាំងនេះអាចបណ្តាលឱ្យមានផលវិបាកផ្នែកច្បាប់ ដូចជាការផាកពិន័យ ឬការជាប់ពន្ធនាគារជាដើម។ ម៉្យាងវិញទៀត ច្បាប់អាចត្រូវបានអនុវត្តដោយអង្គការ ឬសហគមន៍ ហើយការបំពានអាចបណ្តាលឱ្យមានផលវិបាកសង្គម ឬវប្បធម៌ ដូចជាការមិនរាប់បញ្ចូល ឬការបង្ខូចកេរ្តិ៍ឈ្មោះជាដើម។
ការអភិវឌ្ឍន៍នៃច្បាប់ និងវិធានជារឿយៗត្រូវបានជះឥទ្ធិពលដល់តម្លៃវប្បធម៌ បរិបទប្រវត្តិសាស្ត្រ និងប្រព័ន្ធនយោបាយ និងសេដ្ឋកិច្ចរបស់សង្គម។ ពួកវាឆ្លុះបញ្ចាំងពីបទដ្ឋាន ជំនឿ និងការរំពឹងទុករបស់សហគមន៍ ឬក្រុមជាក់លាក់មួយ ហើយត្រូវបានរៀបចំឡើងដើម្បីលើកកម្ពស់ផលប្រយោជន៍រួម និងការពារសិទ្ធិ និងសេរីភាពបុគ្គល។
ច្បាប់ និងវិធានដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការរៀបចំឥរិយាបថសង្គម លើកកម្ពស់គណនេយ្យភាព និងធានាឱ្យមានសង្គមមួយប្រកបដោយសុវត្ថិភាព និងស្ថិរភាព។ ពួកគេផ្តល់ក្របខ័ណ្ឌមួយសម្រាប់បុគ្គល និងអង្គការនានាក្នុងការប្រាស្រ័យទាក់ទងគ្នាទៅវិញទៅមក ដោះស្រាយជម្លោះ និងបន្តគោលដៅរួម ទន្ទឹមនឹងនោះក៏ប្រកាន់ខ្ជាប់នូវគោលការណ៍យុត្តិធម៌ និងយុត្តិធម៌ផងដែរ។
ក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ ច្បាប់ និងវិធានបានដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការរក្សាសណ្តាប់ធ្នាប់សង្គម និងការថែរក្សាប្រពៃណីវប្បធម៌។ ច្បាប់ និងច្បាប់ប្រពៃណីខ្មែរត្រូវបានបង្កើតឡើងជាច្រើនសតវត្សមកហើយ ហើយជារឿយៗត្រូវបានជះឥទ្ធិពលដោយជំនឿសាសនា និងវប្បធម៌របស់ប្រទេស ក៏ដូចជាប្រព័ន្ធនយោបាយ និងសេដ្ឋកិច្ចរបស់ខ្លួន។
ឧទាហរណ៍មួយនៃច្បាប់ប្រពៃណីខ្មែរ គឺក្រមសីលធម៌សម្រាប់ស្ត្រីដែលបានអនុវត្តយ៉ាងទូលំទូលាយក្នុងអតីតកាល។ ច្បាប់ស្រី បានសង្កត់ធ្ងន់លើការគោរពប្រតិបត្តិ ការគោរពចំពោះចាស់ទុំ និងភាពថ្លៃថ្នូរ ហើយត្រូវបានចាត់ទុកថាជាទិដ្ឋភាពសំខាន់នៃវប្បធម៌ខ្មែរ។ ខណៈពេលដែលផ្នែកមួយចំនួនរបស់ ច្បាប់ស្រី ត្រូវបានគេរិះគន់ថាមានការរើសអើងចំពោះស្ត្រី ប៉ុន្តែវានៅតែជាផ្នែកសំខាន់មួយនៃបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ខ្មែរ។
ក្នុងសម័យទំនើបនេះ រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានអនុម័តច្បាប់ និងបទប្បញ្ញត្តិមួយចំនួនក្នុងគោលបំណងលើកកម្ពស់ការអភិវឌ្ឍសង្គម និងសេដ្ឋកិច្ច ទន្ទឹមនឹងការអភិរក្សប្រពៃណីវប្បធម៌។ ជាឧទាហរណ៍ ច្បាប់ត្រូវបានដាក់ចេញដើម្បីការពារធនធានធម្មជាតិ រួមទាំងព្រៃឈើ និងសត្វព្រៃ ដែលចាត់ទុកថាជាផ្នែកសំខាន់នៃវប្បធម៌ខ្មែរ។ ក៏មានច្បាប់គ្រប់គ្រងការប្រើប្រាស់តន្ត្រី និងរបាំប្រពៃណីខ្មែរ ដែលត្រូវបានចាត់ទុកថាជាសម្បត្តិវប្បធម៌ និងត្រូវបានការពារក្រោមច្បាប់រក្សាសិទ្ធិ។
ទន្ទឹមនឹងនោះ ក៏មានការព្រួយបារម្ភអំពីការអនុវត្តច្បាប់ និងវិធាននានានៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ជាពិសេសនៅពេលនិយាយអំពីបញ្ហាដូចជាអំពើពុករលួយ និងការរំលោភសិទ្ធិមនុស្សជាដើម។ មានការខិតខំប្រឹងប្រែងពង្រឹងស្ថាប័នច្បាប់ និងលើកកម្ពស់សិទ្ធិទទួលបានយុត្តិធម៌ ប៉ុន្តែនៅតែមានការងារត្រូវធ្វើ ដើម្បីធានាថាច្បាប់ និងវិធាននានាត្រូវបានអនុវត្តន៍ប្រកបដោយប្រសិទ្ធភាព និងរួមចំណែកដល់សុខុមាលភាពរបស់សមាជិកទាំងអស់ក្នុងសង្គមខ្មែរ។
សង្គមធម៌
*សម្ភារៈសង្គម
ឧបករណ៍សង្គម
ពាក្យ “សម្ភារៈសង្គម” សំដៅលើវត្ថុរូបវន្ត និងរចនាសម្ព័ន្ធដែលត្រូវបានផលិតដោយសង្គមមនុស្ស ហើយដែលឆ្លុះបញ្ចាំងពីស្ថានភាពសង្គម សេដ្ឋកិច្ច និងវប្បធម៌នៃពេលវេលា និងទីកន្លែងជាក់លាក់ណាមួយ។ សម្ភារៈសង្គមអាចរួមបញ្ចូលអ្វីៗគ្រប់យ៉ាងចាប់ពីអគារ និងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ រហូតដល់សិល្បៈ និងអក្សរសិល្ប៍ រហូតដល់សម្លៀកបំពាក់ និងទំនិញប្រើប្រាស់ក្នុងផ្ទះ។
សម្ភារៈសង្គមត្រូវបានបង្កើតឡើងតាមរយៈការរួមបញ្ចូលគ្នានៃកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងបុគ្គល និងសមូហភាព ហើយត្រូវបានបង្កើតឡើងដោយកត្តាសង្គម សេដ្ឋកិច្ច និងនយោបាយជាច្រើន។ ឧទាហរណ៍ ការរចនាអគារ និងទីសាធារណៈអាចឆ្លុះបញ្ចាំងពីតម្លៃ និងសេចក្តីប្រាថ្នានៃសង្គមជាក់លាក់មួយ ខណៈពេលដែលម៉ូដ និងទំនិញប្រើប្រាស់អាចមានឥទ្ធិពលដោយនិន្នាការ និងកម្លាំងសេដ្ឋកិច្ច។
ការសិក្សាអំពីសម្ភារៈសង្គម គឺជាមុខវិជ្ជាសំខាន់មួយនៃការសាកសួរនៅក្នុងមុខវិជ្ជាជាច្រើន រួមមាន នរវិទ្យា សង្គមវិទ្យា និងការសិក្សាវប្បធម៌។ តាមរយៈការពិនិត្យមើលវប្បធម៌សម្ភារៈនៃសង្គមជាក់លាក់មួយ អ្នកស្រាវជ្រាវអាចទទួលបានការយល់ដឹងអំពីស្ថានភាពសង្គម និងសេដ្ឋកិច្ចនៃសង្គមនោះ ក៏ដូចជាជំនឿ និងការអនុវត្តន៍វប្បធម៌របស់វា។
នៅក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ សម្ភារៈសង្គមរួមបញ្ចូលទាំងវត្ថុ និងរចនាសម្ព័ន្ធដ៏ទូលំទូលាយដែលឆ្លុះបញ្ចាំងពីប្រវត្តិសាស្ត្រ និងបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ដ៏សម្បូរបែបរបស់ប្រទេស។ ទាំងនេះរួមមានប្រាសាទ និងបូជនីយដ្ឋានបុរាណ សិល្បៈ និងសិប្បកម្មប្រពៃណី និងរចនាប័ទ្មប្លែកៗនៃសម្លៀកបំពាក់ និងម្ហូប។ សម្ភារៈសង្គមនៃវប្បធម៌ខ្មែរ ផ្តល់នូវបង្អួចមួយទៅកាន់អតីតកាល និងបច្ចុប្បន្នរបស់ប្រទេស ហើយឆ្លុះបញ្ចាំងពីការបញ្ចូលគ្នានៃឥទ្ធិពលតែមួយគត់ដែលបានធ្វើឱ្យសង្គមរស់រវើក និងស្វាហាប់នេះ។
ឧទាហរណ៍ខ្លះនៃបច្ចេកទេសប្រពៃណីក្នុងវប្បធម៌ខ្មែររួមមានៈ
ការឆ្លាក់ថ្ម៖ ការឆ្លាក់ថ្មរបស់ខ្មែរគឺជាបច្ចេកទេសបុរាណមួយដែលត្រូវបានប្រើប្រាស់ដើម្បីបង្កើតរូបចម្លាក់ដ៏ស្មុគស្មាញ និងចម្លាក់ជាច្រើនសតវត្សមកហើយ។ ប្រាសាទខ្មែរល្បីៗជាច្រើន ដូចជាប្រាសាទអង្គរវត្ត ត្រូវបានតុបតែងដោយគំរូចម្លាក់ថ្មដ៏គួរឱ្យភ្ញាក់ផ្អើល។
ការត្បាញសូត្រ៖ ការត្បាញសូត្រជាបច្ចេកទេសប្រពៃណីមួយទៀតដែលមានទំនាក់ទំនងយ៉ាងជិតស្និទ្ធជាមួយនឹងវប្បធម៌ខ្មែរ។ សូត្រកម្ពុជាត្រូវបានគេស្គាល់ថាមានគុណភាពខ្ពស់និងលំនាំប្លែកពីគេដែលត្រូវបានបង្កើតឡើងដោយប្រើបច្ចេកទេសតម្បាញដ៏ស្មុគស្មាញ។
ឧបករណ៍ភ្លេងបុរាណ៖ ភ្លេងប្រពៃណីខ្មែរ តែងមានអមដោយឧបករណ៍ពិសេសៗ ដែលផលិតឡើងដោយប្រើបច្ចេកទេសបុរាណ។ ឧបករណ៍ទាំងនោះរួមមាន ចាប៉ីដងវែង (ខ្លុយកវែង) ស្គរធំ (ស្គរធំ) និងស្រឡៃ (ខ្លុយមួយប្រភេទ)។
ល្ខោនស្បែក ឬអាយ៉ង៖ ល្ខោនស្បែកគឺជាទម្រង់នៃការកម្សាន្តបែបប្រពៃណីក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ ដែលពាក់ព័ន្ធនឹងការបង្កើតអាយ៉ងដ៏ស្មុគស្មាញ និងការបញ្ចាំងស្រមោលរបស់ពួកគេនៅលើអេក្រង់។ អាយ៉ងត្រូវបានបង្កើតឡើងដោយប្រើបច្ចេកទេសបុរាណដូចជាការឆ្លាក់ ការគូរគំនូរ និងការត្បាញ។
ឱសថបុរាណ៖ ឱសថបុរាណខ្មែរ ផ្អែកលើវិធីសាស្រ្តរួមមួយចំពោះសុខភាព ដែលបញ្ជាក់ពីទំនាក់ទំនងរវាងរាងកាយ ចិត្ត និងវិញ្ញាណ។ បច្ចេកទេសព្យាបាលបែបបុរាណរួមមាន ឱសថបុរាណ ម៉ាស្សា និងសមាធិ។
កសិកម្មបែបប្រពៃណី៖ កសិកម្មគឺជាផ្នែកសំខាន់មួយនៃវប្បធម៌ខ្មែរអស់ជាច្រើនសតវត្សមកហើយ ហើយបច្ចេកទេសកសិកម្មបែបប្រពៃណីនៅតែត្រូវបានអនុវត្តនៅតាមតំបន់ជនបទជាច្រើន។ បច្ចេកទេសទាំងនេះរួមមាន ការប្រើប្រាស់គោដើម្បីភ្ជួរស្រែ ដាំដំណាំដោយដៃ និងការប្រើប្រាស់ប្រព័ន្ធធារាសាស្រ្តបែបបុរាណ។
ក្បាច់គុនបុរាណ៖ ក្បាច់គុនខ្មែរមានឫសគល់ក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រដ៏យូរលង់នៃសង្គ្រាម និងការការពារខ្លួន។ បច្ចេកទេសបុរាណរួមមានការប្រយុទ្ធដោយដៃ ប្រយុទ្ធដោយអាវុធ និងលំហាត់ផ្លូវចិត្ត និងកាយសម្បទា។
វាយនភណ្ឌប្រពៃណី៖ វាយនភ័ណ្ឌខ្មែរត្រូវបានគេស្គាល់ថាមានការរចនាដ៏ប្រណិត និងប្រើប្រាស់សរសៃធម្មជាតិដូចជាសូត្រ កប្បាស និងដើម។ បច្ចេកទេសបែបប្រពៃណីដូចជាការតម្បាញ កេត ការបោះពុម្ពបាទីក និងការប៉ាក់នៅតែត្រូវបានប្រើប្រាស់ដើម្បីបង្កើតវាយនភ័ណ្ឌដ៏ស្រស់ស្អាត ដែលជារឿយៗត្រូវបានប្រើប្រាស់ក្នុងពិធីប្រពៃណី និងសំលៀកបំពាក់។
របាំប្រពៃណី៖ របាំខ្មែរជាទម្រង់នៃរបាំបុរាណដែលគេធ្វើរាប់សតវត្សរ៍មកហើយ។ វាច្រើនតែប្រាប់រឿងពីទេវកថាខ្មែរ ហើយត្រូវបានកំណត់លក្ខណៈដោយចលនាដ៏គួរសម និងកាយវិការដៃដ៏ស្មុគ្រស្មាញ។ របាំប្រពៃណីត្រូវបានគេធ្វើជាញឹកញាប់នៅក្នុងពិធីមង្គលការ ពិធីសាសនា និងព្រឹត្តិការណ៍វប្បធម៌ផ្សេងៗ។
ម្ហូបបែបប្រពៃណី៖ ម្ហូបខ្មែរត្រូវបានគេស្គាល់ថាមានរសជាតិឈ្ងុយឆ្ងាញ់ និងប្រើប្រាស់ឱសថស្រស់ៗ និងគ្រឿងទេស។ ម្ហូបបែបប្រពៃណីរួមមាន អាម៉ុក នំបញ្ចុក និងឡុកឡាក់។ បច្ចេកទេសធ្វើម្ហូបបែបប្រពៃណី ដូចជាការដុតលើភ្លើង និងការប្រើផើងដីឥដ្ឋនៅតែត្រូវបានប្រើប្រាស់ក្នុងគ្រួសារខ្មែរជាច្រើន។
ស្ថាបត្យកម្មប្រពៃណី៖ ស្ថាបត្យកម្មខ្មែរត្រូវបានកំណត់លក្ខណៈដោយការប្រើប្រាស់ចម្លាក់ដ៏ប្រណិត ដំបូលប្រក់ក្បឿង និងច្រកចូលធំៗ។ សំណង់បែបបុរាណដូចជាប្រាសាទ និងវាំង តែងតែមានការរចនាយ៉ាងប្រទាក់ក្រឡា និងការប្រើប្រាស់សម្ភារៈក្នុងស្រុកដូចជា ថ្មភក់ និងថ្មបាយក្រៀម។
ល្បែងប្រជាប្រិយ៖ ល្បែងប្រជាប្រិយខ្មែរគឺជាល្បែងប្រជាប្រិយមួយនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ហើយល្បែងទាំងនេះជាច្រើនត្រូវបានបន្តពីមួយជំនាន់ទៅមួយជំនាន់។ ល្បែងដូចជាឈឿង (ល្បែងបាល់) បោកចំបាប់ និងអុក (ល្បែងយុទ្ធសាស្ត្រ) តែងតែលេងក្នុងពិធីបុណ្យ និងព្រឹត្តិការណ៍វប្បធម៌ផ្សេងៗទៀត។
គ្រឿងស្មូន៖ គ្រឿងស្មូនខ្មែរត្រូវបានគេស្គាល់ថាមានរចនាបទប្លែកពីគេ និងកម្រិតខ្ពស់នៃសិល្បៈហត្ថកម្ម។ បច្ចេកទេសគ្រឿងស្មូនបុរាណដែលប្រើក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ រួមមានការច្នៃដីឥដ្ឋដោយដៃ ហើយបាញ់វាទៅក្នុងឡ ដើម្បីបង្កើតជាកប៉ាល់ប្រើប្រាស់បានយូរ និងមានមុខងារ។
របាំប្រពៃណី៖ របាំប្រពៃណីខ្មែរ គឺជាទម្រង់សិល្បៈសម្តែងដែលមានស្ទីលខ្ពស់ ដែលជារឿយៗត្រូវបានអមដោយតន្ត្រី និងសំលៀកបំពាក់ដ៏ប្រណិត។ បច្ចេកទេសដែលប្រើក្នុងរបាំខ្មែរមានចលនាដៃ ជើង និងដងខ្លួនច្បាស់លាស់ ដែលត្រូវបានរចនាឡើងដើម្បីបង្ហាញពីអារម្មណ៍ និងអត្ថន័យជាក់លាក់។
ម្រ័ក្សណ៍ខ្មុក៖ ម្រ័ក្សណ៍ខ្មុក គឺជាសិប្បកម្មប្រពៃណីមួយក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ ដែលពាក់ព័ន្ធនឹងការស្រោបវត្ថុធ្វើពីឈើជាមួយនឹងស្រទាប់ជ័រ និងសារធាតុពណ៌ ដើម្បីបង្កើតភាពជាប់បានយូរ និងការតុបតែង។ បច្ចេកទេសដែលប្រើក្នុងម្រ័ក្សណ៍ខ្មុកខ្មែរ រួមមានការឆ្លាក់ និងគំនូរយ៉ាងស្មុគ្រស្មាញ ក៏ដូចជាការស្រោប និងប៉ូលាជាច្រើនជុំ។
ជាងមាស និងប្រាក់៖ ប្រាក់ និងជាងមាស គឺជាសិប្បកម្មប្រពៃណីនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ដោយសិប្បករជំនាញក្នុងការបង្កើតគ្រឿងអលង្ការដ៏ប្រណិត និងវត្ថុតុបតែងផ្សេងៗទៀត ដោយប្រើបច្ចេកទេសដូចជា ចងខ្សែ ឆ្លាក់ និងក្រឡោត។
គ្រឿងស្មូន៖ គ្រឿងស្មូន គឺជាសិប្បកម្មប្រពៃណីមួយនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ដោយសិប្បករជំនាញក្នុងការបង្កើតទាំងមុខងារ និងគ្រឿងតុបតែងដោយប្រើដីឥដ្ឋក្នុងស្រុក និងបច្ចេកទេសបុរាណដូចជា រមូរ ការសាងសង់បន្ទះ និងការបោះកង់។
សិប្បកម្មបុរាណ៖ សិប្បករខ្មែរមានជំនាញក្នុងសិប្បកម្មប្រពៃណីជាច្រើន រួមមានការត្បាញកន្ត្រក ចម្លាក់ឈើ និងម្រ័ក្សណ៍ខ្មុក។ សិប្បកម្មទាំងនេះច្រើនតែប្រើប្រាស់វត្ថុធាតុដើមធម្មជាតិដូចជា ឫស្សី ផ្តៅ និងឈើ ហើយត្រូវបានកំណត់លក្ខណៈដោយការរចនាដ៏ស្មុគស្មាញ និងការយកចិត្តទុកដាក់ចំពោះព័ត៌មានលម្អិត។
ការឆ្លាក់ថ្ម៖ ការឆ្លាក់ថ្មគឺជាសិប្បកម្មប្រពៃណីមួយនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ដោយសិប្បករជំនាញក្នុងការឆ្លាក់នូវការរចនាដ៏ស្មុគ្រស្មាញទៅជាថ្ម ដោយប្រើបច្ចេកទេសបុរាណដូចជាការឆ្លាក់ និងការបិតខ្សាច់។ ប្រាសាទបុរាណ និងបូជនីយដ្ឋានជាច្រើនក្នុងប្រទេសកម្ពុជាត្រូវបានតុបតែងដោយចម្លាក់ថ្មយ៉ាងប្រណិត។
ការផលិតសូត្រ៖ ការផលិតសូត្រគឺជាសិប្បកម្មប្រពៃណីមួយនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ដែលមានសិប្បករជំនាញក្នុងការចិញ្ចឹមដង្កូវនាង និងការត្បាញខ្សែសូត្រទៅជាការរចនាដ៏ស្មុគស្មាញ។ សូត្រខ្មែរត្រូវបានគេស្គាល់ថាមានពណ៌រស់រវើក និងលំនាំដ៏ល្អិតល្អន់។
ស្ថាបត្យកម្មប្រពៃណី៖ ស្ថាបត្យកម្មខ្មែរត្រូវបានកំណត់លក្ខណៈដោយការប្រើប្រាស់ចម្លាក់ដ៏ប្រណិត និងរចនាសម្ព័ន្ធដំបូលយ៉ាងប្រណិត។ ស្ថាបត្យកម្មប្រពៃណីអាចឃើញនៅតាមប្រាសាទបុរាណ និងអគារប្រវត្តិសាស្ត្រផ្សេងទៀតទូទាំងប្រទេសកម្ពុជា។
ការឆ្លាក់ឈើ៖ ការឆ្លាក់ឈើគឺជាសិប្បកម្មប្រពៃណីមួយនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ដោយសិប្បករជំនាញក្នុងការឆ្លាក់ការរចនាដ៏ស្មុគស្មាញទៅជាឈើ ដោយប្រើបច្ចេកទេសបុរាណដូចជា កំណាត់ និងការបូមខ្សាច់។ ផ្ទះ និងសំណង់បុរាណខ្មែរជាច្រើនមានចម្លាក់ឈើយ៉ាងប្រណិត។
មុខរបរ វិជ្ជាជីវៈ
បច្ចេកទេស និងការអនុវត្តបែបប្រពៃណីទាំងនេះ គឺជាសក្ខីភាពបញ្ជាក់ពីភាពច្នៃប្រឌិត ជំនាញ និងការលះបង់របស់សិប្បករ និងសិប្បករខ្មែរទូទាំងប្រវត្តិសាស្ត្រ។ ពួកគេបានដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការបង្រួបបង្រួមវប្បធម៌ និងមរតកខ្មែរ ហើយបន្តមានតម្លៃ និងអបអរសាទរដល់សព្វថ្ងៃនេះ។
មុខរបរ និងវិជ្ជាជីវៈទាក់ទងនឹងវប្បធម៌ខ្មែរមានភាពចម្រុះ និងចម្រុះ ដែលឆ្លុះបញ្ចាំងពីប្រវត្តិសាស្រ្ត និងប្រពៃណីដ៏សម្បូរបែប និងរស់រវើករបស់ប្រជាជនខ្មែរ។ ពីការធ្វើស្រែចំការ និងនេសាទ រហូតដល់សិល្បៈ និងសិប្បកម្មប្រពៃណី មុខរបរទាំងនេះត្រូវបានបន្តពូជពង្ស និងបន្តដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងសង្គមខ្មែរសព្វថ្ងៃ។
មុខរបរប្រពៃណីដ៏សំខាន់បំផុតមួយនៅក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរគឺការធ្វើស្រែចំការ ដោយស្រូវជាដំណាំចម្បង។ គ្រួសារខ្មែរជាច្រើននៅតែធ្វើស្រែចំការតាមប្រពៃណី ដោយប្រើគោភ្ជួរស្រែ និងធ្វើស្រែដោយដៃ។ ការនេសាទគឺជាមុខរបរដ៏សំខាន់មួយទៀត ដោយគ្រួសារដែលរស់នៅតាមដងទន្លេ និងបឹងជាច្រើនក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ពឹងផ្អែកលើការនេសាទសម្រាប់ចិញ្ចឹមជីវិតរបស់ពួកគេ។
មុខរបរប្រពៃណីផ្សេងទៀតដែលទាក់ទងនឹងវប្បធម៌ខ្មែររួមមាន តម្បាញ ជាងប្រាក់ និងភ្លេងប្រពៃណី។ វាយនភ័ណ្ឌខ្មែរមានភាពល្បីល្បាញដោយសារការរចនាដ៏ប្រណិត និងពណ៌រស់រវើក ហើយការត្បាញនៅតែត្រូវបានអនុវត្តនៅក្នុងសហគមន៍ជនបទជាច្រើន។ ជាងប្រាក់ ដែលជាសិប្បកម្មប្រពៃណីមួយផ្សេងទៀត ផលិតគ្រឿងអលង្ការ និងរបស់របរប្រើប្រាស់ក្នុងផ្ទះយ៉ាងស្រស់ស្អាត ដោយប្រើបច្ចេកទេសបុរាណ។
ភ្លេងបុរាណ ដូចជា ពិណពាទ្យ និង មហោរី នៅតែត្រូវបានប្រារព្ធនៅក្នុងសង្គមខ្មែរសព្វថ្ងៃ ហើយជារឿយៗត្រូវបានគេដាក់បង្ហាញនៅក្នុងពិធីមង្គលការ ពិធីសាសនា និងកម្មវិធីពិសេសៗផ្សេងទៀត។ របាំប្រពៃណីក៏ជាទម្រង់សិល្បៈដ៏សំខាន់ផងដែរ ដោយរបាំអប្សរាដ៏ល្បីមានកាយវិការដៃដ៏ប្រទាក់ក្រឡា និងចលនាដ៏ទន់ភ្លន់។
វិជ្ជាជីវៈកាន់តែទំនើប ដូចជាថ្នាំពេទ្យ ច្បាប់ និងការអប់រំក៏មានសារៈសំខាន់នៅក្នុងសង្គមខ្មែរ ដោយប្រជាជនខ្មែរជាច្រើនបានបន្តអាជីពក្នុងវិស័យទាំងនេះ។ សរុបមក មុខរបរ និងវិជ្ជាជីវៈប្រពៃណីទាក់ទងនឹងវប្បធម៌ខ្មែរ មានតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការថែរក្សាសម្បត្តិវប្បធម៌ដ៏សម្បូរបែបរបស់ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ។
ក្រៅពីមុខរបរទាំងនេះក៏មានអាជីពជាក់លាក់ដែលមានលក្ខណៈប្លែកពីវប្បធម៌ខ្មែរ។ វិជ្ជាជីវៈមួយនោះគឺ គ្រូបុរាណខ្មែរ ឬគ្រូខ្មែរ។ គ្រូបុរាណទាំងនេះប្រើបច្ចេកទេសបុរាណ និងឱសថបុរាណដើម្បីព្យាបាលជម្ងឺយ៉ាងទូលំទូលាយ ហើយសេវារបស់ពួកគេត្រូវបានស្វែងរកដោយប្រជាជនខ្មែរដែលចូលចិត្តវិធីព្យាបាលបែបបុរាណរហូតដល់ឱសថទំនើប។
អាជីពសំខាន់មួយទៀតទាក់ទងនឹងវប្បធម៌ខ្មែរគឺព្រះសង្ឃ។ នៅក្នុងសង្គមខ្មែរ ព្រះពុទ្ធសាសនាជាសាសនាដែលមានឥទ្ធិពល ហើយយុវជនជាច្រើនជ្រើសរើសធ្វើជាព្រះសង្ឃក្នុងរយៈពេលមួយជាផ្នែកនៃការអភិវឌ្ឍន៍ផ្លូវចិត្តរបស់ពួកគេ។ ព្រះសង្ឃដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងសង្គមខ្មែរ ដោយផ្តល់ការណែនាំ និងការគាំទ្រដល់សហគមន៍របស់ពួកគេ និងធ្វើពិធីសាសនាសំខាន់ៗ។
សិល្បៈហត្ថកម្មក៏ជាផ្នែកមួយដ៏សំខាន់នៃវប្បធម៌ខ្មែរផងដែរ ដោយសិប្បករជំនាញជាច្រើនបានបង្កើតរបស់របរស្អាតៗ ដូចជាចម្លាក់ឈើ ចម្លាក់ថ្ម និងគ្រឿងស្មូនជាដើម។ សិប្បកម្មប្រពៃណីទាំងនេះត្រូវបានលក់នៅតាមផ្សារ និងពិធីបុណ្យនានា ហើយត្រូវបានគេវាយតម្លៃខ្ពស់ទាំងភាពស្រស់ស្អាត និងសារៈសំខាន់នៃវប្បធម៌របស់ពួកគេ។
ជាចុងក្រោយ បដិសណ្ឋារកិច្ចគឺជាមុខរបរដ៏សំខាន់ក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ ជាពិសេសក្នុងវិស័យទេសចរណ៍។ ប្រទេសកម្ពុជាគឺជាគោលដៅទេសចរណ៍ដ៏ពេញនិយមមួយ ហើយប្រជាជនខ្មែរជាច្រើនធ្វើការក្នុងឧស្សាហកម្មបដិសណ្ឋារកិច្ចជាបុគ្គលិកសណ្ឋាគារ មគ្គុទ្ទេសក៍ទេសចរណ៍ និងបុគ្គលិកភោជនីយដ្ឋាន។ បដិសណ្ឋារកិច្ចដ៏កក់ក្តៅ និងអាកប្បកិរិយារួសរាយរាក់ទាក់របស់ពួកគេត្រូវបានកោតសរសើរដោយភ្ញៀវមកពីជុំវិញពិភពលោក។
សរុបមក មុខរបរ និងវិជ្ជាជីវៈទាក់ទងនឹងវប្បធម៌ខ្មែរ ឆ្លុះបញ្ចាំងពីទំនៀមទម្លាប់ដ៏សម្បូរបែប និងចម្រុះរបស់ជនជាតិខ្មែរ។ ពីការធ្វើកសិកម្ម និងការនេសាទ រហូតដល់សិប្បកម្មប្រពៃណី និងវិជ្ជាជីវៈទំនើប មុខរបរទាំងនេះបានដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងសង្គមខ្មែរ ហើយត្រូវបានគេផ្តល់តម្លៃទាំងសារៈសំខាន់ជាក់ស្តែង និងសារៈសំខាន់នៃវប្បធម៌របស់ពួកគេ។
*របបសង្គម
សេដ្ឋកិច្ច៖ កសិកម្ម ឧស្សាហកម្ម ពាណិជ្ជកម្ម
សេដ្ឋកិច្ចគឺជាទិដ្ឋភាពសំខាន់នៃវប្បធម៌ណាមួយ ហើយនេះជាការពិតសម្រាប់វប្បធម៌ខ្មែរ។ កសិកម្ម ឧស្សាហកម្ម និងពាណិជ្ជកម្ម សុទ្ធតែជាធាតុផ្សំដ៏សំខាន់នៃសេដ្ឋកិច្ចខ្មែរ ដែលនីមួយៗមានតួនាទីពិសេសក្នុងការអភិវឌ្ឍន៍ប្រទេស។
កសិកម្មគឺជាមូលដ្ឋានគ្រឹះនៃសេដ្ឋកិច្ចខ្មែរតាំងពីយូរយារណាស់មកហើយ ដោយមានគ្រួសារជាច្រើនរស់នៅលើដី និងធ្វើស្រែចម្ការ បន្លែ និងដំណាំផ្សេងៗទៀត។ ក្រៅពីការធ្វើកសិកម្មចិញ្ចឹមជីវិត កសិកម្មក៏ជាឧស្សាហកម្មពាណិជ្ជកម្មដ៏សំខាន់នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាផងដែរ ដោយស្រូវគឺជាដំណាំនាំចេញដ៏សំខាន់បំផុតរបស់ប្រទេស។ ដំណាំផ្សេងទៀតដែលដាំនៅកម្ពុជារួមមាន ដំឡូងមី ពោត និងអំពៅ។
ឧស្សាហកម្មគឺជាវិស័យសំខាន់មួយទៀតនៃសេដ្ឋកិច្ចខ្មែរ ដោយការផលិតកាត់ដេរ សំណង់ និងកែច្នៃម្ហូបអាហារ គឺជាឧស្សាហកម្មសំខាន់ៗមួយចំនួននៅក្នុងប្រទេស។ កម្ពុជាក៏ជាប្រទេសដែលមានឧស្សាហកម្មទេសចរណ៍ដែលកំពុងរីកចម្រើន ដែលបានជួយជំរុញសេដ្ឋកិច្ចក្នុងប៉ុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយនេះ។
ពាណិជ្ជកម្មគឺជាទិដ្ឋភាពដ៏សំខាន់នៃសេដ្ឋកិច្ចខ្មែរផងដែរ ដោយប្រទេសកម្ពុជាមានទីតាំងជាយុទ្ធសាស្ត្ររវាងប្រទេសថៃ វៀតណាម និងប្រទេសអាស៊ីអាគ្នេយ៍ផ្សេងទៀត។ ប្រទេសនេះមានកំពង់ផែ និងច្រកព្រំដែនសំខាន់ៗជាច្រើន ហើយពាណិជ្ជកម្មជាមួយប្រទេសជិតខាង គឺជាប្រភពចំណូលដ៏សំខាន់សម្រាប់ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ។
ជារួម សេដ្ឋកិច្ចខ្មែរមានភាពចម្រុះ និងថាមវន្ត ដោយកសិកម្ម ឧស្សាហកម្ម និងពាណិជ្ជកម្ម សុទ្ធតែដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការអភិវឌ្ឍន៍ប្រទេស។ ពីការធ្វើកសិកម្មចិញ្ចឹមជីវិតខ្នាតតូច រហូតដល់ការផលិត និងសំណង់កាត់ដេរទ្រង់ទ្រាយធំ ប្រជាជនខ្មែរបានរកឃើញវិធីច្នៃប្រឌិតថ្មី ដើម្បីទ្រទ្រង់ជីវភាព និងកសាងសេដ្ឋកិច្ចដ៏រឹងមាំ ដែលឆ្លុះបញ្ចាំងពីវប្បធម៌សម្បូរបែប និងចម្រុះរបស់ពួកគេ។
កិច្ចការសង្គមរួមមានបញ្ហាជាច្រើនដែលជះឥទ្ធិពលដល់ជីវិតមនុស្ស រួមទាំងការអប់រំ សន្តិសុខ មុខរបរ និងសុខភាព។ បញ្ហាទាំងនេះមានសារៈសំខាន់ជាពិសេសនៅក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ ដែលទំនាក់ទំនងសង្គមរឹងមាំ និងការគាំទ្រសហគមន៍មានតម្លៃ។
ការអប់រំគឺជាផ្នែកមួយដ៏សំខាន់នៃកិច្ចការសង្គមក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ ដោយសង្កត់ធ្ងន់យ៉ាងខ្លាំងលើការផ្តល់ឱ្យកុមារនូវលទ្ធភាពទទួលបានការអប់រំប្រកបដោយគុណភាព។ រដ្ឋាភិបាលបានវិនិយោគយ៉ាងច្រើនលើវិស័យអប់រំ ជាពិសេសនៅតំបន់ជនបទ ដើម្បីបង្កើនអត្រាអក្ខរកម្ម និងផ្តល់ឱកាសកាន់តែច្រើនសម្រាប់យុវជន។
សន្តិសុខគឺជាបញ្ហាសំខាន់មួយទៀតក្នុងកិច្ចការសង្គមខ្មែរ ជាពិសេសដោយសារប្រវត្តិជម្លោះ និងអស្ថិរភាពនយោបាយរបស់ប្រទេស។ រដ្ឋាភិបាលបានធ្វើការដើម្បីកែលម្អសន្តិសុខ និងស្ថិរភាព ជាពិសេសនៅក្នុងតំបន់ទីក្រុង តាមរយៈការពង្រឹងការអនុវត្តច្បាប់ និងលើកកម្ពស់គំនិតផ្តួចផ្តើមប៉ូលីសតាមសហគមន៍។
មុខរបរ និងឱកាសការងារក៏ជាទិដ្ឋភាពសំខាន់នៃកិច្ចការសង្គមក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរផងដែរ។ រដ្ឋាភិបាលបានខិតខំប្រឹងប្រែងជំរុញកំណើនសេដ្ឋកិច្ច និងបង្កើតការងារ ជាពិសេសក្នុងវិស័យទេសចរណ៍ និងកសិកម្ម។ ទន្ទឹមនឹងនោះ ក៏មានការសង្កត់ធ្ងន់យ៉ាងខ្លាំងលើការបណ្តុះបណ្តាលវិជ្ជាជីវៈ និងការអភិវឌ្ឍន៍ជំនាញ ដើម្បីជួយបុគ្គលជោគជ័យក្នុងកម្លាំងការងារ។
ជាចុងក្រោយ សុខភាពគឺជាផ្នែកមួយដ៏សំខាន់នៃកិច្ចការសង្គមក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ ដែលមានអង្គការ និងភ្នាក់ងាររដ្ឋាភិបាលជាច្រើនធ្វើការកែលម្អលទ្ធភាពទទួលបានការថែទាំសុខភាព និងលើកកម្ពស់របៀបរស់នៅប្រកបដោយសុខភាពល្អ។ រដ្ឋាភិបាលបានវិនិយោគយ៉ាងច្រើនលើហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធថែទាំសុខភាព ជាពិសេសនៅតំបន់ជនបទ ហើយបានចាប់ផ្តើមគំនិតផ្តួចផ្តើមជាច្រើនដើម្បីប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងកង្វល់សុខភាពសាធារណៈសំខាន់ៗដូចជាមេរោគអេដស៍/ជំងឺអេដស៍ និងជំងឺគ្រុនចាញ់។
ជារួម កិច្ចការសង្គមដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ ដែលឆ្លុះបញ្ចាំងពីការប្តេជ្ញាចិត្តរបស់ប្រទេសក្នុងការកសាងសហគមន៍រឹងមាំ ដែលគាំទ្រដល់សុខុមាលភាព និងវិបុលភាពរបស់សមាជិកទាំងអស់របស់ពួកគេ។ មិនថាតាមរយៈការអប់រំ សន្តិសុខ មុខរបរ ឬសុខភាព ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរបានយកចិត្តទុកដាក់យ៉ាងខ្លាំងលើការបង្កើតអនាគតដ៏ត្រចះត្រចង់សម្រាប់សហគមន៍ និងប្រទេសជាតិទាំងមូល។
នយោបាយអាចបែងចែកជាបរិបទក្នុងស្រុក និងក្រៅប្រទេស។ នយោបាយក្នុងស្រុក សំដៅលើដំណើរការអភិបាលកិច្ច និងការសម្រេចចិត្ត ដែលប្រព្រឹត្តទៅនៅក្នុងតំបន់ភូមិសាស្រ្ត ឬយុត្តាធិការជាក់លាក់មួយ ដូចជាទីក្រុង ខេត្ត ឬប្រទេស។ វារួមបញ្ចូលសកម្មភាពរបស់តួអង្គនយោបាយ និងស្ថាប័ននៅថ្នាក់មូលដ្ឋាន ដូចជារដ្ឋាភិបាលមូលដ្ឋាន គណបក្សនយោបាយ និងអង្គការសហគមន៍។
ម្យ៉ាងវិញទៀត នយោបាយក្រៅប្រទេសសំដៅលើទំនាក់ទំនង និងអន្តរកម្មរវាងប្រទេសផ្សេងៗគ្នា និងអង្គការអន្តរជាតិ។ វាពាក់ព័ន្ធនឹងទំនាក់ទំនងការទូត គោលនយោបាយពាណិជ្ជកម្ម ជំនួយបរទេស និងសកម្មភាពផ្សេងទៀតដែលជំរុញកិច្ចសហប្រតិបត្តិការ និងផលប្រយោជន៍ទៅវិញទៅមកក្នុងចំណោមប្រជាជាតិនានា។ នៅក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ នយោបាយក្រៅប្រទេសបានដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការរៀបចំទំនាក់ទំនងរបស់ប្រទេសជាមួយប្រទេសជិតខាង និងអង្គការអន្តរជាតិ ព្រមទាំងការអភិវឌ្ឍន៍សេដ្ឋកិច្ច និងសង្គមផងដែរ។
នៅក្នុងបរិបទក្នុងស្រុក នយោបាយគឺជាទិដ្ឋភាពសំខាន់នៃវប្បធម៌ខ្មែរ ដែលមានប្រវត្តិដ៏យូរលង់នៃប្រព័ន្ធនយោបាយផ្សេងៗ ចាប់ពីរបបរាជាធិបតេយ្យ ដល់ការគ្រប់គ្រងតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យ។ ពេញមួយសតវត្សមកហើយ នយោបាយខ្មែរត្រូវបានសម្គាល់ដោយរយៈពេលនៃស្ថិរភាព និងវិបុលភាព ក៏ដូចជារយៈពេលនៃជម្លោះ និងភាពចលាចល។
ក្នុងសម័យទំនើបនេះ នយោបាយនៅកម្ពុជាត្រូវបានបង្រួបបង្រួមដោយកត្តាអន្តរកម្មដ៏ស្មុគស្មាញ រួមទាំងស្ថាប័ននយោបាយ សង្គមស៊ីវិល ការអភិវឌ្ឍន៍សេដ្ឋកិច្ច និងបទដ្ឋានសង្គម។ ប្រទេសកម្ពុជាជារបបរាជានិយមអាស្រ័យធម្មនុញ្ញ ដែលមានប្រព័ន្ធរដ្ឋាភិបាលពហុបក្ស។ ព្រះមហាក្សត្រជាប្រមុខរដ្ឋ ចំណែកនាយករដ្ឋមន្ត្រីជាប្រមុខរដ្ឋាភិបាល។ ប្រព័ន្ធនយោបាយរបស់ប្រទេសបានឆ្លងកាត់ការផ្លាស់ប្តូរយ៉ាងសំខាន់ចាប់តាំងពីទសវត្សរ៍ឆ្នាំ ១៩៩០ រួមទាំងការដាក់ចេញនូវរដ្ឋធម្មនុញ្ញថ្មី ការបង្កើតស្ថាប័នប្រជាធិបតេយ្យ និងការអភិវឌ្ឍន៍សង្គមស៊ីវិល។
ទាក់ទងនឹងនយោបាយក្រៅប្រទេស កម្ពុជាបានចូលរួមយ៉ាងសកម្មក្នុងកិច្ចការតំបន់ និងអន្តរជាតិ រួមទាំងសមាគមប្រជាជាតិអាស៊ីអាគ្នេយ៍ (អាស៊ាន) អង្គការសហប្រជាជាតិ និងអង្គការក្នុងតំបន់ និងអន្តរជាតិផ្សេងទៀត។ កម្ពុជាក៏បានអភិវឌ្ឍទំនាក់ទំនងការទូត និងសេដ្ឋកិច្ចដ៏រឹងមាំជាមួយប្រទេសជិតខាងផងដែររួមមានប្រទេសថៃ វៀតណាម និងចិន។
សរុបមក នយោបាយគឺជាទិដ្ឋភាពសំខាន់នៃវប្បធម៌ខ្មែរ បង្កើតអតីតកាល បច្ចុប្បន្នកាល និងអនាគតរបស់ប្រទេស។ នៅពេលដែលប្រទេសបន្តអភិវឌ្ឍ និងវិវឌ្ឍន៍ នយោបាយនឹងបន្តដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការកំណត់ជោគវាសនារបស់ខ្លួន។
*ទំរង់សង្គម
ស្នូលនៃសង្គមសំដៅទៅលើតម្លៃជាមូលដ្ឋាន ជំនឿ និងស្ថាប័នដែលបង្កើត និងកំណត់សង្គមជាក់លាក់មួយ។ នេះអាចរួមបញ្ចូលបទដ្ឋានសង្គម ការអនុវត្តវប្បធម៌ ប្រព័ន្ធនយោបាយ រចនាសម្ព័ន្ធសេដ្ឋកិច្ច និងទិដ្ឋភាពផ្សេងទៀតនៃសង្គមដែលត្រូវបានចាត់ទុកថាសំខាន់ និងជាមូលដ្ឋាន។ ស្នូលនៃសង្គមប្រែប្រួលពីវប្បធម៌មួយទៅវប្បធម៌មួយទៀត ហើយអាចត្រូវបានជះឥទ្ធិពលដោយកត្តាជាច្រើនដូចជា ប្រវត្តិសាស្ត្រ ភូមិសាស្ត្រ សាសនា និងកត្តាវប្បធម៌ផ្សេងៗទៀត។ ការយល់ដឹងអំពីស្នូលនៃសង្គមគឺមានសារៈសំខាន់សម្រាប់ការយល់ដឹងអំពីទំនៀមទម្លាប់ ប្រពៃណី និងរបៀបរស់នៅរបស់វា។
ក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ ស្នូលនៃសង្គមបានចាក់ឫសយ៉ាងជ្រៅក្នុងគោលគំនិតសហគមន៍ និងគ្រួសារ។ ការគោរពចំពោះមនុស្សចាស់ ការរក្សាទំនាក់ទំនងជិតស្និទ្ធជាមួយសមាជិកគ្រួសារដែលមានការពង្រីក និងការប្រកាន់ខ្ជាប់នូវតួនាទីយេនឌ័រប្រពៃណី គឺជាទិដ្ឋភាពសំខាន់នៃសង្គមខ្មែរ។ ព្រះពុទ្ធសាសនាក៏ដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការកំណត់តម្លៃស្នូលនៃវប្បធម៌ខ្មែរ ដោយសង្កត់ធ្ងន់លើសារៈសំខាន់នៃកម្មផល មេត្តាធម៌ និងអហិង្សា។
បើនិយាយពីរចនាសម្ព័ន្ធនយោបាយ កម្ពុជាមានរបបរាជានិយមអាស្រ័យធម្មនុញ្ញជាមួយប្រព័ន្ធពហុបក្ស។ ទោះជាយ៉ាងណា អស្ថិរភាពនយោបាយ និងអំពើពុករលួយជាប្រវត្តិសាស្ត្រជាបញ្ហាប្រឈមធំក្នុងប្រទេស។ ក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយនេះ មានកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងដើម្បីកែលម្អអភិបាលកិច្ច និងលើកកម្ពស់លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ ប៉ុន្តែនៅតែមានការងារដែលត្រូវធ្វើនៅក្នុងតំបន់ទាំងនេះ។
តាមបែបសេដ្ឋកិច្ច កសិកម្មគឺជាវិស័យសំខាន់មួយនៅក្នុងសង្គមខ្មែរ ដោយការធ្វើស្រែគឺជាមុខរបរចម្បងសម្រាប់មនុស្សជាច្រើន។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយនេះ ប្រទេសកម្ពុជាបានឆ្លងកាត់ការអភិវឌ្ឍន៍សេដ្ឋកិច្ចយ៉ាងសំខាន់ ជាមួយនឹងវិស័យឧស្សាហកម្ម និងសេវាកម្មដែលកំពុងរីកចម្រើន។ ពាណិជ្ជកម្មក៏ជាទិដ្ឋភាពសំខាន់នៃសេដ្ឋកិច្ចផងដែរ ដោយកម្ពុជាបានបង្កើតទំនាក់ទំនងពាណិជ្ជកម្មជាមួយប្រទេសជាច្រើននៅក្នុងតំបន់ និងលើសពីនេះ។
ជារួម ស្នូលនៃសង្គមខ្មែរត្រូវបានកសាងឡើងជុំវិញអារម្មណ៍សហគមន៍ដ៏រឹងមាំ ការគោរពប្រពៃណី និងទំនាក់ទំនងយ៉ាងស៊ីជម្រៅជាមួយព្រះពុទ្ធសាសនា។ ខណៈពេលដែលមានបញ្ហាប្រឈមនៅក្នុងវិស័យដូចជានយោបាយ និងសេដ្ឋកិច្ច ការខិតខំប្រឹងប្រែងកំពុងត្រូវបានធ្វើឡើងដើម្បីលើកកម្ពស់ការអភិវឌ្ឍសង្គម និងសេដ្ឋកិច្ច ខណៈពេលដែលរក្សាបាននូវបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌របស់ប្រទេស។
ទោះបីខ្មែរបានទទួល ឥទ្ធិពលពីឥណ្ឌា ក្នុងការបែងចែកវណ្ណៈក៏ដោយ ក៏សង្គមខ្មែរ ពុំមានលក្ខណៈ ដូចសង្គមឥណ្ឌា បេះបិទដែរ ។ នៅក្នុងសង្គមឥណ្ឌា គេបានបែងចែកមនុស្សជា ៤វណ្ណៈ គឺ៖
វណ្ណៈទី១ ជាវណ្ណៈរបស់ពួក ព្រាហ្មណៈ
វណ្ណៈទី២ ជាវណ្ណៈរបស់ពួក ក្សត្រិយៈ
វណ្ណៈទី៣ ជាវណ្ណៈរបស់ពួក វៃស្សៈ
វណ្ណៈទី៤ ជាវណ្ណៈរបស់ពួក សូទ្រៈ
ចំណែកសង្គមខ្មែរសម័យក្រោយអង្គរ ពុំមានចែកជាវណ្ណៈទេ តែចែកជា ថ្នាក់ទៅវិញ (classes sociales) ហើយមានទាំងអស់ ៥កម្រិត ដូចតទៅ ៖
១- រាជវង្សានុវង្ស
ក្នុងសង្គមខ្មែរគឺពួក ក្សត្រិយៈ អ្នកគ្រប់គ្រងប្រទេស ជាថ្នាក់សង្គមដែលខ្ពស់ជាងគេ ។ តំណែងធំៗ ទាំងប៉ុន្មាន ច្រើនតែបានពួក ក្សត្រិយៈ ជាអ្នកកាន់កាប់ ។
២- ពួកមន្ត្រី
ពួកនេះមានឯកសិទ្ធិច្រើន ដូចជាមិនបាច់បង់ពន្ធ និងមិនបាច់បំពេញកិច្ចការសាធារណៈជាដើម ។ ពួកមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់ និងពួកចៅហ្វាយស្រុក សុទ្ធតែត្រូវបាន ព្រះរាជាតែងតាំងឡើង ហើយត្រូវធ្វើ សច្ចាប្រណិធាន ថាស្មោះត្រង់បម្រើព្រះអង្គជានិច្ច ។
៣- បព្វជិត
ក-បាគូ : ទោះបីខ្មែរ លែងកាន់សាសនាព្រាហ្មណ៍ ទៀតហើយក៏ដោយ ក៏ព្រះមហាក្សត្រខ្មែ រពុំបានបោះបង់ចោលទាំងស្រុង នូវប្រពៃណី ខាងសាសនាព្រាហ្មណ៍ដែរ ។នៅក្នុងព្រះបរមរាជវាំង គេនៅឃើញមានវត្តមានរបស់ពួក បាគូ ដែលជាកូនចៅរបស់ពួកព្រាហ្មណ៍បុរោហិត ដូចកាលពីសម័យអង្គរជាដើម ។ មានឯកសារខ្លះថា ពួក បាគូ អាចឡើងសោយរាជ្យបាន ក្នុងករណីណាដែលព្រះមហាក្សត្រសោយទិវង្គត ទៅហើយគ្មានបុត្រ ឬញាតិណា អាចឡើងសោយរាជ្យស្នងបាន ប៉ុន្តែក្ នុងភាពពិតជាក់ស្ដែង គេពុំទាន់ដែលប្រទះ ករណីបែបនេះសោះឡើយ ។
ពួកបាគូ មានឯកសិទ្ធិជាអ្នកថែរក្សា គ្រឿងសម្រាប់រាជ្យ មានព្រះខាន់រាជ្យ ព្រះលំពែងជ័យ និងគ្រឿងបញ្ចក្សេត្រ និងជាអ្នកប្រារព្ធធ្វើរាជពិធីផ្សេងៗ ក្នុងព្រះបរមរាជវាំង ។ ម្យ៉ាងទៀត ពួកបាគូនៅមាន ឯកសិទ្ធិមិនបាច់បង់ពន្ធ មិនបាច់បំពេញកិច្ចការសាធារណៈ និងមិនបាច់កែនធ្វើទាហានទៀតផង ។
ខ- ព្រះសង្ឃ : ជាថ្នាក់សង្គមមួយពិសេស ព្រោះចៅក្រមជាគ្រហស្ថ ពុំអាចកាត់សេចក្ដី ចំពោះទោសកំហុសរបស់ព្រះសង្ឃ បានឡើយ ។ មានតែព្រះសង្ឃនាយក អាចផ្សឹក ព្រះសង្ឃ ដែលមានទោសបាន ហើយបញ្ជូនខ្លួន ទៅអោយតុលាការពិសេស កាត់ទោស ។ ព្រះសង្ឃមានឯកសិទ្ធិដូចពួកបាគូដែរ ។
៤- អ្នកជា (ពួកព្រៃងារ)
គេអាចប្រៀបធៀបពួកនេះទៅនឹងពួក វៃស្យៈ នៅក្នុងសង្គមឥណ្ឌា ។ ពួកនេះគេសំដៅយកប្រជារាស្ត្រទូទៅ ដែលប្រកបរបរស្រែចំការ លក់ដូរ នេសាទជាដើម ។
៥- ខ្ញុំ
គេអាចប្រៀបពួកនេះទៅនឹងពួក សូទ្រៈ នៅក្នុងសង្គមឥណ្ឌា ។ ខ្ញុំ មានបីប្រភេទ ៖
ក- ខ្ញុំស្ដេច : ជនដែលធ្លាក់ខ្លួនទៅជាខ្ញុំស្ដេច គឺពួកឈ្លើយសង្គ្រាម ជនប្រព្រឹត្តបទឧក្រិដ្ឋ ជនធានាអ្នកទោសឧក្រិដ្ឋដែលរត់រួច សម្លាប់គេ ធ្វើប្រាក់បន្លំ ដុតផ្ទះ ស្ត្រីដែលមានសហាយត្រូវប្ដីសម្លាប់ និងកូនពួកខ្ញុំរបស់ស្ដេច ។ ខ្ញុំប្រភេទនេះ គេនៅហៅថា អ្នកងារ ដោយមានការបញ្ជាក់ពីឯកសារអក្សរសិល្ប៍ ដូចជា រឿងទុំទាវ ដែលបានបង្ហាញថា អ្នកស្រុកត្បូងឃ្មុំ ដែលបណ្ដោយអោយ អរជូន សម្លាប់ ម៉ឺនឯក (ទុំ) ដែលមានព្រះរាជសារជាប់នៅនឹងខ្លួននោះ សុទ្ធតែត្រូវដាក់អោយទៅជា អ្នកងារ ទាំងអស់ ។ ម្យ៉ាងទៀត នៅពេលដែលព្រះចន្ទរាជា មានជ័យជំនះលើស្ដេចកន បក្សពួករបស់ស្ដេចកន បក្សពួករបស់ស្ដេចកន សុទ្ធតែត្រូវដាក់ជាអ្នកងារ ទាំងអស់ដែរ ។
សូមជ្រាបថា ពួកខ្ញុំប្រភេទនេះ ច្រើនតែត្រូវបង្ខំ អោយធ្វើការជាទម្ងន់ លើដីព្រះរាជទ្រព្យ ។ ក្នុងករណីខ្លះ ពួកនេះអាចរំដោះខ្លួនបាន ដោយសេចក្ដីអនុគ្រោះរបស់ស្ដេច ដោយលោះខ្លួនដោយប្រាក់ ដោយការជំនួស ដោយការសាងផ្នួស ។
ខ- ខ្ញុំវត្ត : ខ្ញុំប្រភេទនេះ នៅមានឈ្មោះម្យ៉ាងទៀតហៅថា ពលព្រះ ឬ ពលព្រះរតនត្រៃ ។ រាជពង្សាវតារខ្មែរ បាននិយាយថា ពួកខ្ញុំប្រភេទនេះ មានតាំងពីរជ្ជកាល ព្រះបាទធម្មរាជាទី១ម្ល៉េះ ៖
ស្ដេច (ព្រះបាទធម្មរាជា) គង់ក្នុងភេទជាភិក្ខុភាវៈ៣ថ្ងៃហើយទ្រង់លាចាកសិក្ខាបទ ។ ទ្រង់បរិច្ចាគព្រះរាជទ្រព្យធ្វើឆ្នោតព្រះរាជទានបណ្ដារាស្ត្រ ជាអនេកអនន្តពន់ពេក ។ ទ្រង់ព្រះរាជសទ្ធាវេរភូមិ២១ ស្រែ២១ ខ្ញុំប្រុស២១នាក់ ខ្ញុំស្រី២១នាក់ រទេះគោ២១នឹម រទេះក្របី២១នឹម សេះ២១ ដំរី២១ នូវគ្រឿងប្រគំផ្សេងៗថ្វាយទុកជាទាសាទាសីអោយរក្សាព្រះចេតិយ ព្រះវិហារសីមាសម្រាប់ បោសច្រាសសំអាត ។ ទ្រង់តាំងអោយមានមេពីរនាក់ជានាយត្រួតត្រារក្សា ។ អាស្រ័យហេតុនេះហើយបានជាមាន ពលព្រះស្រីរតនត្រៃ តាំងពីនោះរៀងមក ។
ពួក ពលព្រះ នេះ ទោះបីមានបុណ្យសក្ដិខ្ពង់ខ្ពស់យ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏នៅតែពុំអាចរំដោះខ្លួន អោយចេញផុតពីឋានៈនេះបាន
(http://www.chanbokeo.com/index.php?gcm=5411>op=5325)
ស្ថាប័ន សំដៅដល់អង្គការផ្លូវការ ឬគ្រឹះស្ថានដែលមានគោលបំណង មុខងារ ឬសិទ្ធិអំណាចជាក់លាក់នៅក្នុងសង្គមមួយ។ អង្គការទាំងនេះជាធម្មតាមានរចនាសម្ព័ន្ធដែលបានកំណត់ សំណុំនៃច្បាប់ ឬគោលនយោបាយ ហើយជារឿយៗមានការទទួលស្គាល់ផ្លូវច្បាប់ ឬសិទ្ធិអំណាច។
ក្នុងបរិបទនៃវប្បធម៌ខ្មែរ មានស្ថាប័នផ្សេងៗដែលមានតួនាទីសំខាន់ក្នុងទិដ្ឋភាពផ្សេងៗនៃសង្គម។ ទាំងនេះអាចរួមបញ្ចូលស្ថាប័នរដ្ឋាភិបាល ដូចជារដ្ឋសភា ឬក្រសួងអប់រំ ក៏ដូចជាអង្គការមិនមែនរដ្ឋាភិបាល (NGOs) និងអង្គការសហគមន៍ (CBOs) ដែលធ្វើការលើបញ្ហាដូចជា សុខភាព ការអប់រំ និងសុខុមាលភាពសង្គម។ លើសពីនេះ មានស្ថាប័នវប្បធម៌ និងសាសនា ដែលជាចំណុចកណ្តាលនៃទំនៀមទម្លាប់ និងប្រតិបត្តិរបស់ខ្មែរ ដូចជាប្រាសាទ វត្តអារាម និងមជ្ឈមណ្ឌលវប្បធម៌ជាដើម។ ស្ថាប័នទាំងនេះច្រើនតែដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការថែរក្សា និងលើកកម្ពស់បេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ខ្មែរ។
ស្ថាប័ន គឺជាអង្គការ ឬប្រព័ន្ធដែលត្រូវបានបង្កើតឡើងដែលមានគោលបំណង ឬមុខងារជាក់លាក់មួយនៅក្នុងសង្គម។ ក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរមានស្ថាប័នផ្សេងៗដែលមានតួនាទីខុសគ្នាក្នុងសហគមន៍។ ស្ថាប័នទាំងនេះមួយចំនួនរួមមាន:
វត្តអារាម និងព្រះវិហារ៖ ទាំងនេះគឺជាស្ថាប័នសាសនាដែលបម្រើជាមជ្ឈមណ្ឌលនៃការគោរពបូជា សមាធិ និងការអប់រំសម្រាប់ពុទ្ធសាសនិក។ ពួកគេក៏មានតួនាទីសំខាន់ក្នុងការថែរក្សាវប្បធម៌ និងមរតកខ្មែរផងដែរ។
សាលារៀន និងសាកលវិទ្យាល័យ៖ ការអប់រំមានតម្លៃខ្ពស់ក្នុងវប្បធម៌ខ្មែរ ហើយមានសាលា និងសាកលវិទ្យាល័យជាច្រើននៅទូទាំងប្រទេស។ ស្ថាប័នទាំងនេះផ្តល់ឱកាសសម្រាប់សិស្សានុសិស្សដើម្បីរៀន និងអភិវឌ្ឍជំនាញរបស់ពួកគេ ដែលមានសារៈសំខាន់សម្រាប់ការចល័តសង្គម និងសេដ្ឋកិច្ច។
ស្ថាប័នរដ្ឋាភិបាល៖ ស្ថាប័នទាំងនេះទទួលខុសត្រូវលើការផ្តល់សេវាជូនប្រជាពលរដ្ឋ ការអនុវត្តច្បាប់ និងបទប្បញ្ញត្តិ និងការថែរក្សាសណ្តាប់ធ្នាប់សង្គម។ ឧទាហរណ៍នៃទីភ្នាក់ងាររដ្ឋាភិបាលក្នុងប្រទេសកម្ពុជារួមមាន ក្រសួងអប់រំ ក្រសួងសុខាភិបាល និងក្រសួងមហាផ្ទៃ។
អង្គការមិនមែនរដ្ឋាភិបាល (NGOs)៖ អង្គការមិនមែនរដ្ឋាភិបាល គឺជាអង្គការមិនរកប្រាក់ចំណេញ ដែលធ្វើការដើម្បីដោះស្រាយបញ្ហាសង្គម និងបរិស្ថាននៅក្នុងសហគមន៍។ អង្គការមិនមែនរដ្ឋាភិបាលជាច្រើននៅកម្ពុជាផ្ដោតលើបញ្ហាដូចជា សិទ្ធិមនុស្ស ភាពក្រីក្រ និងការអភិរក្សបរិស្ថាន។
អង្គការវប្បធម៌៖ ស្ថាប័នទាំងនេះត្រូវបានឧទ្ទិសដល់ការអភិរក្ស និងផ្សព្វផ្សាយវប្បធម៌ សិល្បៈ និងបេតិកភណ្ឌខ្មែរ។ ពួកគេរៀបចំព្រឹត្តិការណ៍ និងសកម្មភាពវប្បធម៌ ក៏ដូចជាផ្តល់ការគាំទ្រដល់សិល្បករ និងអ្នកសំដែង។
ជារួម ស្ថាប័នមានតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការរៀបចំសង្គមខ្មែរ និងធានាឱ្យមានការរីកចម្រើន និងការអភិវឌ្ឍន៍ជាបន្តបន្ទាប់។ ពួកគេផ្តល់សេវាសំខាន់ៗ ការគាំទ្រ និងឱកាសសម្រាប់ប្រជាពលរដ្ឋ និងជួយរក្សាអត្តសញ្ញាណវប្បធម៌តែមួយគត់របស់កម្ពុជា។
រដ្ឋ-ប្រជាជាតិ សំដៅលើអង្គភាពនយោបាយ ដែលព្រំដែននៃប្រជាជាតិ ឬក្រុមជនជាតិមួយស្របគ្នាជាមួយនឹងរដ្ឋ ឬអង្គភាពនយោបាយ។ នេះមានន័យថារដ្ឋាភិបាល និងប្រជាពលរដ្ឋនៃរដ្ឋមានវប្បធម៌រួម ភាសា ប្រវត្តិសាស្ត្រ និងអត្តសញ្ញាណ ដែលជារឿយៗត្រូវបានចែងនៅក្នុងច្បាប់ ឬរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។ គំនិតនៃរដ្ឋ-ប្រជាជាតិ ជារឿយៗត្រូវបានផ្សារភ្ជាប់ជាមួយនឹងគំនិតនៃជាតិនិយម ដែលសង្កត់ធ្ងន់លើសារៈសំខាន់នៃអត្តសញ្ញាណជាតិរួម និងរដ្ឋរឹងមាំ និងកណ្តាល។
នៅក្នុងបរិបទនៃវប្បធម៌ខ្មែរ គោលគំនិតនៃរដ្ឋ-ប្រជាជាតិ គឺត្រូវបានចងភ្ជាប់យ៉ាងជិតស្និទ្ធទៅនឹងគំនិតនៃរដ្ឋ ឬអាណាចក្រខ្មែរ ដែលមានជាច្រើនសតវត្សមកហើយ ហើយបានដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការរៀបចំវប្បធម៌ និងសង្គមខ្មែរ។ អាណាចក្រខ្មែរនៅពេលដែលរុងរឿងបំផុត មានគ្របដណ្តប់ភាគច្រើននៃប្រទេសកម្ពុជា ថៃ ឡាវ និងវៀតណាមនាពេលបច្ចុប្បន្ន ហើយត្រូវបានគេស្គាល់ថាជាការគ្រប់គ្រងដ៏ទំនើប ស្ថាបត្យកម្មគួរឱ្យចាប់អារម្មណ៍ និងប្រពៃណីសិល្បៈ និងវប្បធម៌ដ៏សម្បូរបែប។ សព្វថ្ងៃនេះ ប្រជាជនខ្មែរនៅតែបន្តកំណត់អត្តសញ្ញាណយ៉ាងមុតមាំជាមួយនឹងមរតកវប្បធម៌រួមរបស់ពួកគេ និងគំនិតនៃរដ្ឋ ឬប្រជាជាតិខ្មែរ ដែលឆ្លុះបញ្ចាំងនៅក្នុងស្ថាប័ននយោបាយ ទំនៀមទម្លាប់វប្បធម៌ និងជីវិតប្រចាំថ្ងៃរបស់ពួកគេ។
រដ្ឋ-ប្រជាជាតិ សំដៅលើគោលគំនិតនយោបាយដែលសង្កត់ធ្ងន់លើឯកភាព និងអត្តសញ្ញាណរបស់ប្រជាជាតិដែលមានរដ្ឋអធិបតេយ្យ។ នៅក្នុងបរិបទនៃវប្បធម៌ខ្មែរ ទស្សនៈនៃរដ្ឋ-ប្រជាជាតិ បានដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រ និងការអភិវឌ្ឍន៍របស់ប្រទេស។ អាណាចក្រខ្មែរដែលមានតាំងពីសតវត្សទី៩ ដល់សតវត្សទី១៥ ជារឿយៗត្រូវបានគេមើលឃើញថាជាគំរូនៃគោលគំនិតរដ្ឋដោយមានព្រះមហាក្សត្រដ៏មានឥទ្ធិពល និងការគ្រប់គ្រងជាកណ្តាល។
បន្ទាប់ពីការដួលរលំនៃអាណាចក្រខ្មែរ ប្រទេសកម្ពុជាបានឆ្លងកាត់ដំណាក់កាលនៃការបែកបាក់ផ្នែកនយោបាយ និងការត្រួតត្រារបស់បរទេស។ វាគ្រាន់តែនៅក្នុងសតវត្សទី ២០ ជាមួយនឹងការកើនឡើងនៃចលនាជាតិនិយមដែលគំនិតនៃរដ្ឋ – ប្រជាជាតិត្រូវបានរស់ឡើងវិញ។ របបខ្មែរក្រហមដែលគ្រប់គ្រងប្រទេសកម្ពុជាពីឆ្នាំ ១៩៧៥ ដល់ឆ្នាំ ១៩៧៩ បានព្យាយាមបង្កើតកំណែទម្រង់រដ្ឋ-ប្រជាជាតិ ដោយផ្អែកលើចក្ខុវិស័យនៃសង្គមដ៏បរិសុទ្ធ និងដែលអាចបំពេញសេចក្ដីត្រូវការខ្លូនឯងបាន។
ក្នុងសម័យក្រោយរបបខ្មែរក្រហម គោលគំនិតនៃរដ្ឋជាតិបានក្លាយជាធាតុសំខាន់ក្នុងកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងរបស់ប្រទេសកម្ពុជាក្នុងការកសាងសង្គមឡើងវិញ និងអះអាងឯករាជ្យភាពរបស់ខ្លួន។ រដ្ឋធម្មនុញ្ញរបស់ប្រទេសដែលបានអនុម័តក្នុងឆ្នាំ ១៩៩៣ ចែងអំពីគោលការណ៍លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ សិទ្ធិមនុស្ស និងនីតិរដ្ឋ ទន្ទឹមនឹងនោះក៏សង្កត់ធ្ងន់លើសារៈសំខាន់នៃការថែរក្សាវប្បធម៌ខ្មែរ និងអត្តសញ្ញាណជាតិផងដែរ។ រដ្ឋាភិបាលក៏បានដាក់ចេញនូវគំនិតផ្តួចផ្តើមផ្សេងៗ ដើម្បីលើកកម្ពស់ការអភិវឌ្ឍភាសាខ្មែរ អក្សរសាស្ត្រ និងសិល្បៈ ក៏ដូចជាការការពារបេតិកភណ្ឌធម្មជាតិ និងវប្បធម៌របស់ប្រទេសផងដែរ។
